8 augustus 1842 - Prijst den dag niet eer het avond is

Een modelgezin voor de Maatschappij van Weldadigheid: De Amsterdamse boekdrukkersknecht Pieter van Wagtendonk laat zich vandaag met vrouw en zes kinderen vrijwillig inschrijven te Ommerschans. Binnen een jaar zullen ze "cum laude" terugkeren naar de hoofdstad, om nooit terug te keren. Eind goed al goed. Nou ja... bijna dan...

Maandag 8 augustus 1842. Het is bijna 20 jaar geleden dat de eerste bedelaar-kolonisten op Ommerschans werden ingeschrevenen. Gedurende die twee decennia was het een komen en gaan van kolonisten. Onder hen waren ook regelmatig complete gezinnen. Maar een gezin met zes kinderen, dat hebben ze op de Schans niet eerder gezien. Het zijn de 47-jarige boekdrukker Pieter van Wagtendonk, zijn 43-jarige vrouw Maria Willemina Koster en hun kinderen Pieter (17), Catharina Maria (15), Johan Nicolaas (12), Alida (9), Willem Frederik (7) en Elisabeth (1) die vandaag worden ingeschreven. Hun oudste zoon, Johannes (18) is in Amsterdam achtergebleven.
Volgens de regels worden de jongens met hun vader aan de oostzijde van het gesticht gehuisvest en de meisjes met hun moeder aan de westzijde.

Na een verblijf van krap vijf weken is het gezin op 10 september 1842 overgebracht naar het Tweede gesticht te Veenhuizen. Daar maken ze geen gelukkige start. Op 23 oktober overlijdt daar de kleine Elisabeth.

Of het bericht over de dood van Elisabeth haar oudste broer in Amsterdam heeft bereikt dat zullen we nooit weten, maar feit is dat de inmiddels 19-jarige Johannes van Wagtendonk zich vier dagen na het overlijden meldt aan de poort van Ommerschans, om zich bij zijn familie te voegen. Op 28 oktober wordt hij ingeschreven. Drie weken later, op 18 november, wordt ook hij naar Veenhuizen gebracht, waarop hij ongetwijfeld met zijn familie herenigd is.

Vader Pieter van Wagtendonk ontpopt zich als harde werker. Wellicht is de dood van Elisabeth een extra motivatie om het gesticht zo spoedig mogelijk  te verlaten. Hij heeft al snel in de gaten dat het hem niet veel moeite zal kosten om de 25 gulden tegoed, die nodig is om ontslag te kunnen krijgen, op z'n konto te krijgen. Natuurlijk weet hij dat hij minimaal 1 jaar in de gestichten moet verblijven, maar als het aan hem ligt, dan zal het ook geen dag langer zijn. En zo geeft hij al in het voorjaar van 1843 duidelijk te kennen dat hij ontslag verlangt. Hij slaagt er in om op de ontslagvoordracht van juni 1843 te komen:

We lezen in de voordracht dat van Wagtendonk een oververdienste heeft van slecht Fl 1,69 plus een enorm tegoed op kleding van Fl 33,79.  Verder lezen we: Wenscht zich naar Amsterdam te begeven, waar hij werk zoude kunnen bekomen bij Wendel, boekbinder, op de Angaliersgracht. Vier van zijne kinderen zijn reeds mede in staat iets te kunnen verdienen. En verder: Is een zeer geschikt gezin, hetwelk gunstig voor ontslag wordt voorgedragen.

Of de bewering van Pieter, dat hij bij Wendel op de Anjeliersgracht aan de slag kan, op waarheid berust, is de vraag. Boekdrukker J.Wendel & zn is in Amsterdam een bekende naam. ZIj hebben tal van publicaties gedrukt en uitgegeven, meestal van versjes.

Maar wat is het geval? vader Jacobus Wendel is in 1831 overleden en zoon Jan Hendrik Wendel heeft onlangs het tijdelijke voor het eeuwige verwisseld: op 3 december 1842 is hij overleden en voor zover ik kan zien is de zaak daarmee beëindigd. Maar in de geboorteactes van de kinderen zien we dat Pieter in de voorgaande jaren eerst boekdrukkersknecht en daarna boekdrukker was en altijd woonachtig rond de Anjeliersgracht. Het ligt voor de hand dat Wendel in die jaren steeds zijn werkgever is geweest.

Maar voor Pieter heeft deze mogelijke leugen om bestwil geen nadelig gevolg: Het ontslag wordt door de minister van binnenlandse zaken goedgekeurd, onder de voorwaarde dat het jaar wordt volgemaakt. En aldus geschiedde: op vrijdag 4 augustus 1843 krijgt het gezin van Wagtendonk ontslag, met uitzondering van zoon Johannes. Die is later gekomen en moet ook zijn jaar volmaken. Hij krijgt op 26 oktober zijn ontslag. 

En zo keert het gezin terug naar Amsterdam; een jaar verder en een nare ervaring rijker. Wat vorig jaar nog aanlokkelijk leek: de Koloniën van Weldadigheid, is nu de motivatie geworden om er voor altijd uit de buurt te blijven.

Echter, ruim 5 jaar later, op 7 februari 1849, wordt zoon Johan Nicolaas, inmiddels 19 jaar oud, opnieuw ingeschreven te Ommerschans. Hij is opgezonden vanuit Alkmaar, waar hij vrijwel zeker is betrapt bij het bedelen. Intussen worden mensen opgezonden naar de Schans op basis van een veroordeling voor een vaste tijd: Johan Nicolaas komt er vanaf met een herhalingskuur van 5 maanden. Op 20 maart wordt hij naar Veenhuizen gebracht en op 6 juli krijgt hij z'n ontslag. Hij zal nooit in de gestichten terug keren.

Het eerste wat we in het stadsarchief van Amsterdam van het gezin vinden na hun terugkeer is de inschrijving van zoon Pieter in het binnengasthuis op 6 augustus 1850. Hij is ongehuwd en schoenmaker en volgens de registratie zijn z'n ouders overleden, hetgeen onjuist is. Verder is zijn woonadres opmerkelijk, er staat: Politie 4 Sectie terwijl er bij andere patienten gewoon straatnamen staan. Op 17 Augustus is Pieter in het Binnengasthuis overleden.

In 1851 is in Amsterdam het bevolkingsregisters ingevoerd, één jaar later dan in de meeste gemeentes in het land. Daar zien we het gezin van Pieter Wagtendonk.
Pieter is -in tegensteling tot wat hierboven is vermeld- sjouwer van beroep. Het gezin woont aan de Wereldsgang, één van de vele stegen aan de Anjeliersgracht in de Jordaan. Ook zoon Johan Nicolaas woont weer gewoon thuis.

We zien dat dit een roerige tijd is in het gezin. Begin 1852 blijkt de 19-jarige dochter Alida zwanger te zijn. Zij bevalt op 7 juni in het Binnengasthuis van een dochtertje, dat een dag later overlijdt.

Drie weken later trouwt Aldia met de schoenmaker Jacobus Ohlrichs. En het bijzondere is dat Ohlrichs bij die gelegenheid erkent de vader van het meisje te zijn. Dit wordt netjes bijgeschreven in de geboorte-akte. Ik ben dit niet eerder tegen gekomen bij een overleden kind.

Ook de andere kinderen vliegen uit vanuit de Wereldsgang, op zoon Willem Frederik na. Dochter Catharina Maria trouwt in 1851 en zoon Johannes in 1852.

Zoals bijna alle inwoners van de Jordaan, verhuizen ook Pieter en zijn vrouw regelmatig. Je werd uit je huis gezet omdat je teveel huurachterstand had, of je probeerde een iets beter onderkomen te vinden. Het was een oneindige dans door de sloppen van de Jordaan, die weinig van doen heeft met het romantische beeld van die oergezellige Jordaan zoals dat in recenter jaren is ontstaan. Zo verhuisde Pieter Wagtendonk met vrouw en zoon in 1853 naar de Sterrengang, in 1854 naar de Drie-Koningengang en later dat jaar naar de Drie Rijstbossengang. Daar woonden ze vijf jaar, om in 1859 te verhuizen naar de Graadbooggang, allemaal zijstegen aan de Anjeliersgracht, die na de demping in 1861 zou worden omgedoopt tot Westerstraat.

Pieter van Wagtendonk heeft de demping niet meer mee gemaakt. Op 20 april 1861 is hij overleden in z'n onderkomen aan de Graadbooggang.

Helaas zijn momenteel (zomer 2021) de bevolkingsregisters van Amsterdam over de periode 1863-1873 nog niet online beschikbaar. Maar met de gegevens uit de Burgerlijke Stand kunnen we wel reconstrueren dat in 1862 zoon Johan Nicolaas is getrouwd, gevolgd door Willem Frederik in 1865. Beide hebben zich het vak van schoenmaker eigen gemaakt. Het huwelijk van Johan Nicolaas zal kinderloos krijgen. De relatie van Willem Frederik daarentegen heeft een vliegende start: hij erkent bij zijn huwelijk dat de twee kinderen die zijn vrouw Petronella Catharina van Eck in 1859 en 1863 heeft gekregen, zijn wettige kinderen zijn.

Voor moeder Maria Willemina Wagtendonk-Koster is er bij geen van haar kinderen plaats. Zij wordt opgenomen in het Evangelisch Lutersch oude mannen, vrouwen en weeshuis op het adres Muidergracht 402. Dit statige pand uit 1771 staat er 250 jaar later nog in volle glorie. Het huidige adres is Nieuwe Keizersgracht 570.

Hier is moeder Wagtendonk overleden op 15 augustus 1871, 72 jaar oud.

Het gezin van Willem Frederik Wagtendonk telt in 1871 vier kinderen, het jongste kind dat met 10 maanden is overleden niet meegerekend. Ze wonen al een paar jaar in de Tweede Rozendwarsstraat en daar worden ook de volgende jaren vier kinderen geboren, waarvan een tweeling in 1877, die na enkele maanden overlijden. De laatste twee kinderen worden in 1879 en 1882 geboren op het adres Rozengracht 160, een pand dat er nog steeds staat.

Dat zier er natuurlijk idyllisch uit, zo'n klokgevel aan de gracht, totdat je in het bevolkingsregister het volledige adres ziet: Rozengracht 160 OA kamer: Onder Achter kamer. Stel je voor dat je daar met 7 kinderen moet verblijven, waarvan de oudste 20 jaar is... Er komt iets ruimte als de oudste dochter in 1881 trouwt en de volgende twee in 1886. En in 1883 is de op één na jongste overleden.

Na een verblijf van ruim 11 jaar op dit adres begint het gezin in 1889 aan een lange keten van verhuizingen, een aanwijzing dat het financieel niet goed gaat.

En het volgende bedenkelijke signaal komt in 1898 uit Veenhuizen, de plaats waar Willem Frederik 56 jaar lang niet geweest is: hij was zeven jaar oud toen hij die plaats verliet. Daar wordt Willem voor het eerste en laatste keer in zijn leven op de foto gezet.

Op het eerste blad van de kaart zien we dat hij op 14 december 1898 is ingeschreven te Veenhuizen op basis van een veroordeling wegens bedelarij door de arrondissementsrechtbank Utrecht. Het is zijn eerste veroordeling. Dat hij hier als kind ook een jaartje heeft doorgebracht dat weet niemand en strikt genomen was hij er toen ook niet op basis van een veroordeling. Bovendien is Veenhuizen nu een Rijkswerkinrichting: in 1843 was het een particulier bedelaarsgesticht.
Verder zien we dat hij in 1860-1861 als plaatsvervanger in dienst is geweest: de periode tussen de geboortes van de 2 kinderen die hij bij zijn huwelijk als de zijne heeft erkend.

Op een klein builtje achter z'n oor na, is er geen enkele aanmerking op zijn lichaam gemaakt. En leuk dat we weten dat hij op zijn benedenarm een tatoeage heeft van een soldaat met een meisje. Heeft hij die in 1860 laten zetten toen hij zijn meisje een tijd moest verlaten?

In tegenstelling tot veel andere portretten van verpleegden, kijkt van Wagtendonk met een heldere blik in de camera.

Verder vinden we hem in het inschrijvingsregister van het Eerste Gesticht: het gesticht dat het langst als kindergesticht is gebruikt maar waar nu al weer vele jaren lang veroordeelde bedelaars worden gehuisvest.

Daar lezen we dat hij op 27 oktober 1898 in Utrecht is veroordeeld tot 3 dagen hechtenis plus zes maanden opzending naar Veenhuizen. Dat betekent dat hij eind april 1899 weer terug in Amsterdam zal zijn geweest. Verder zien we dat hij in Amsterdam nog een openstaande straf heeft: 1 gulden boete of 1 dag hechtenis.

Bij het Stadsarchief Amsterdam vinden we de gezinskaart van Willem Frederik van Wagtendonk. Helaas is de kwaliteit van de scans heel matig.

Op deze gezinskaart zien we dat van Wagtendonk op enig moment na de eeuwwisseling -van de datum is alleen de 19 leesbaar- is uitgeschreven naar "Gest". Dat betekent dat hij naar één van de gestichten is overgebracht. En dat terwijl zijn vrouw "gewoon" op de kaart blijft staan. Waarschijnlijk is dit geen vrolijk afscheid geweest...
We zien verder dat zijn vrouw op 9 november 1922 is overleden.

Willem Frederik Wagtendonk vinden we in het register van het Stedelijk Armenhuis. Op 21 september 1900 is hij daar ingeschreven.

Het Stedelijk Armenhuis op het adres Muidergracht 14 (tegenwoordig Roetersstraat 2) is gebouwd tussen 1779 en 1782 als nieuwbouw voor het spinhuis en het rasphuis. Van 1822 tot 1870 was het het Stedelijk werkhuis en daarna werd het het Stedelijk armenhuis.

In het vervolgregister van het Stedelijk Armenhuis zien we dat van Wagtendonk is ingeschreven bij de R.C. mannen en dat hij daar op 30 mei 1908 is overleden.

En zo zien we dat twee portiers van het Stedelijk Armenhuis op 1 juni 1908 aangifte doen van zijn overlijden.

Het degelijke gebouw van het Stedelijk Armenhuis staat anno 2021 nog fier overeind. Het draagt tegenwoordig de naam Dr. Sarphatihuis en vervult meer dan ooit een sociale functie in Amsterdam. Wij kennen het ondermeer als de plaats waar Ramses Shaffy zijn laatste levensjaren doorbracht.

Ik tel 31 kleinkinderen van Willem Frederik van Wagtendonk, waarvan er bij zijn overlijden 29 in leven zijn,  in leeftijd variërend van 3 maanden tot 25 jaar. Zullen ze zijn graf nog regelmatig bezocht hebben, of was deze opa bij zijn dood al vergeten? Vrijwel zeker hebben zij nooit een foto van hem gehad: die lag netjes opgeborgen in een kast in Veenhuizen.

Eén van de kleinkinderen is Petronella Catharina Terstall (1889-1969). Zij is de grootmoeder van zanger Dries Roelvink. Lees hier zijn verhaal.

Lees ook: