Jan Wolkers

Om maar met de deur in huis te vallen: kunstenaar en schrijver Jan Wolkers stamt niet af van een bedelaar-kolonist te Ommerschans. Maar zijn betovergrootmoeder, de weduwe Schreuder-Barg stond wel onder toezicht van het Amsterdamse huiszittenhuis en haar jongste zus, Alida, verbleef tussen 1872 en 1879 (toen in Ommerschans geen vrouwen meer werden toegelaten) vier maal in Veenhuizen. Over leven in Amsterdam.

kopfoto: GaHetNa (Nationaal Archief NL) NL-HaNA 2.24.01.05 0 927-5790 Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication

Ik was in een onderzoek al eens gestuit op nabije familie van kunstenaar en schrijver Jan Wolkers. Zijn oudste oom Hendrik Wolkers is de enige overlevende van de scheepsramp 1917 van het tankschip "La Flandre", dat op weg van New York naar Rotterdam door een Duitse onderzeeboot de grond in werd geboord. Lees hier dat verhaal.

Als in een pubquiz de vraag op tafel komt, waar Jan Wolkers geboren is, dan zullen veel deelnemers het juiste antwoord geven: Oegstgeest. Door de titel van zijn derde roman uit 1965 zijn plaatsnaam en persoonsnaam in het collectief geheugen stevig gekoppeld.

Maar één blik op de kwartierstaat van Jan Wolkers leert dat hij toch wel bij uitstek een Amsterdammer is.

In vier generaties voorouders (30 personen) zijn er 24 in Amsterdam geboren en één vlakbij (Holysloot). Uitgerekend stamvader Hendrik Wolkers (1771-1834) komt niet van Amsterdam maar uit het Zuidhollandse Zoeterwoude.

Jan's voornaam, Jan Hendrik, komt uit de stamlijn van zijn grootmoeder Hendrika Cornelia Middendorp (1852-1928). Haar overgrootvader Jurgen Hendrik Middendorp is omstreeks 1757 geboren in het Duitse Osnabrück en zal daar waarschijnlijk de naam Jürgen Heinrich Mittendorff gedragen hebben. Aan het begin van de 19e eeuw vestigen zich meerdere mensen met deze achternaam uit Westfalen in Nederland. Middendorp trouwt in 1783 in Amsterdam met de 28-jarige dienstbode Catrina Christina Volbragt, wiens ouders zijn overleden en die bij de ondertrouw wordt bijgestaan door haar Meuije (tante) Hendrina Rutgers.

Opvallend in de kwartierstaat is de Haagse tak, die ik voor de gelegenheid rood heb gekleurd. Het opvallende zit 'm niet zozeer in de plaats van herkomst, maar in het feit dat deze tak eigenlijk ontbreekt. Officieel is grootvader Henri Frederik Frans van der Heijde de onegte zoon van Suzanna van der Heijde en is zijn vader niet bekend. Ik begeef me dus enigszins op glad ijs. Maar in de geest van Jan Wolkers durf ik dat aan...

Wat is het geval: op 15 augustus 1866 trouwt de 22-jarige Suzanna van der Heijde met de 30-jarige zeeman Carel George van Gulden. Of er sprake is van brandende liefde, kunnen we in de archieven niet vinden, maar er is zeker sprake geweest van kortstondige hartstocht, want Suzanna is ruim 8 maanden zwanger. Op 7 september 1866 schenkt ze in hun woning op het adres Lindengracht 108 het leven aan dochter Susanna Elisabeth.

Helaas zijn op dit moment de bevolkingsregisters van Amsterdam over deze periode nog niet online toegankelijk (verder niets dan lof over het stadsarchief!) en dus kunnen we de gangen van het jonge gezin nog niet eenvoudig natrekken. Het eerstvolgende feit vind ik vier jaar later: op 23 augustus 1871 overlijdt de dochter te Amsterdam op het adres Boomstraat 622. Volgens de overlijdensacte is haar woonplaats op dat moment s-Gravenhage. Andere kinderen heb ik van het stel niet gevonden.

In het bevolkingsregister 1874-1893 vind ik Carel van Gulden terug op 30 augustus 1875. Hij komt dan met zijn moeder Ester Margaretha Plas, verlaten vrouw van C.G. van Gulden Sr, van Nieuweramstel naar het Leidscheplein no 6. En ook Carel Jr blijkt verlaten te zijn. Want waar vinden we zijn echtgenote? Wel die is drie maanden eerder ingeschreven op het adres Groote Bickersstraat 61. Ze woont daar samen met de koopman Henrij Marie van Neck, die net als haar echtgenoot in Den Haag geboren is. Direct nadat ze op dit adres zijn ingeschreven, schenkt Suzanna daar op 26 juni 1875 het leven aan zoon Henri Frederik Frans, de grootvader van Jan Wolkers. Vrijwel zeker is van Neck de vader van het kind, maar omdat Suzanna nog getrouwd is, kan hij het kind onmogelijk erkennen. Formeel is het kind binnen Suzanna's huwelijk met Carel van Gulden geboren, maar in dit geval wordt de jongen als onegt kind geregistreerd en zal hij de naam van der Heijde dragen.

Met de geboorte van het kind heeft Carel van Gulden het bewijs dat zijn vrouw overspel heeft gepleegd. Hij vraagt echtscheiding aan en op 10 juli 1876 spreekt de arrondissementsrechtbank van Amsterdam de echtscheiding uit op grond van overspel. De uitspraak is bij verstek omdat Suzanna niet bij de zitting is komen opdagen. Misschien is zij daarvoor te misselijk, want ze is intussen al weer 15 weken zwanger. Als schuldige in het overspel wordt zij veroordeeld in de kosten van het proces. Als de deurwaarder op 23 augustus het vonnis bij Suzanna komt betekenen, doet hij dat op het adres Oude Looijerstraat 96, het adres waar Carel van Gulden woont en waar Suzanna als wettige echtgenote dus formeel ook zou moeten wonen. Maar de deur wordt open gedaan door Mejuffrouw Truitje Petri...

Deze Truitje Petri heet voluit Geertruida Catharina Petri. Ze is 22 jaar oud en ze zal de nieuwe echtgenote worden van Carel van Gulden. Als de echtscheiding op 30 november een feit wordt met de inschrijving in de burgerlijke stand, is Truitje al twee maanden zwanger. Ze trouwen op 7 februari 1877 en samen zullen ze negen kinderen krijgen.

Het tweede kind van Henri van Neck en Suzanna van der Heijde, zoon Francois Karel, wordt op 21 december 1876 geboren. Suzanna's huwelijk is nu formeel ontbonden en dus zou Henri dit kind als het zijne kunnen erkennen. Toch gebeurt dat niet. Een beetje vreemd is dat wel want de volgende zoon, Johannes Martinus (1878) wordt door Henri wel degelijk erkent als hij uiteindelijk op 26 april 1882 met Suzanna trouwt. Daarna krijgen ze nog een dochter, die vroeg overlijdt, en een zoon, David Hendricus Bernardus (1884-1960) die het zal schoppen tot directeur van de NV Wennex in Oosterbeek van het indertijd bekende bleekpoeder dat in de Nederlandse huishoudens tot in de jaren '50 een schitterend witte was oplevert. Wennex gebruikt in haar tijd de nieuwste reclametechnieken om haar produkten aan de man te brengen, zoals het Wennex lied "O juffrouw Krakepit".

Tot zover deze zijsprong.

Om in de buurt van de bedelaarskoloniën te komen, stappen we nu over naar Jan's grootmoeder Catharina Hendrika Schreuder.

Zoals we hier zien, stamt oma van der Heijde-Schreuder (1874-1950) af van Willem Hasselaar (1754-1795), indertijd boekhandelaar in de Hazenstraat.

Op 28 april 1854 wordt hij gedoopt in de Nieuwe Kerk.

Op 13 september 1776 treedt hij in ondertrouw met Maria Hovelmeijer.

Willem woont in de Driehoekstraat, in de noordelijke punt van de Jordaan. Maria woont op de Voorburgwal, waarschijnlijk de Nieuwezijds.

Ik heb drie dochters gevonden, waarvan de oudste twee jong zijn overleden. De jongste, Maria (1782-1849) is de voormoeder van Jan Wolkers. Zij is 12 jaar oud als haar vader overlijdt. We vinden zijn overlijden in tweevoud in de begrafenisregisters.

Hier denk ik te lezen dat Willem Hasselaar in de Haasestraat is overleden met twee onmondige kinderen.

In het tweede register staat iets meer informatie:

Hier lezen we: Willem Hasselaar in de Haasestraat bij de Elandstraat met een Koets, 2: onnmondige kinderen. Kosten: 2 gulden en 2 stuivers, een bedrag dat volgens de calculator van het IISG overeen komt met een bedrag van EUR 19,39 in 2021.

Als deze inschrijvingen in het begrafenisregister de enige vermeldingen over het overlijden van Willem Hasselaar waren geweest, dan had ik aan hem geen aandacht in dit verhaal besteed. Maar zie, er is ook een notaiële akte, waardoor we midden in een drama belanden.

Op Maandag den agste Juny des Jaars Zeventien honderd en vijfen negentig, Compareerden voor mij, Mr Dirk Willem van der Brugghen, Notaris bij den Edelen Hove van Holland geadmitteerd binnen Amsterdam, resideerende in Praesentie van de nagenoeme getuigen.

No 36, op maandag den 8e Juny 1795

Maria Hovelmeijer, weduwe van Willem Hasselaar, boekverkooper woonende binnen deze stad in de Haazelstraat tusschen de Elands gragt en Elandsstraat.

Willem Evers, Mr Chirurgijn woonende op de Hoek van de Haaze en Elandsstraaten.

Jacob van Gaalen tegen over de Eerste getuige en Meindert Flik naast de eerste getuige woonagtig.

Alle van genoegzaam in ouderdom om der waarheid getuigenis te geeven. Dewelke bij deze ter nequisitie van den Provisioneele Procureur der gemeente deezer Stadt, midsgades ten behoeve van alle de geenen die zulks eenigzints verder.

zoude kunnen aangaan, voor de Zuivere en oprechte waarheid hebben getuigd en verklaard als volgt.

En wel eerstelijk verklaarde de Eerste getuige alleen dat haar get.s zaaken zedert eenigen tijd zoodanig agteruit zijn gegaan dat haar getuigens man, de welke gewooon was vlijtig te werken en nu geen genoegzaam werk had, daar door buitengemeen droefgeestig is geworden: Dat dezelve haar getuigens man, op gisteren, zijnde geweest zondag den 7de Juny laatstleden, des voordemiddags tusschen Elf uuren en half twaalf, tegens haar get. gezegt hebbende, dat hij vaak had en naar boven zoude gaan om wat te gaan slaapen, ook werkelijk daar op naar boven gegaan is: dat zij getuige inmiddels zig beneden in huis heeft opgehouden met eenige huisselijke bezigheden tot om de streek van half drie uuren des nademiddags; zijnde er intusschen niemand in haar getuigens huis geweest buiten haar getuigens man zij getuige zelve en haar getuigens dochtertje zijnde ruim twaalf jaaren oud, dewelke in dien tusschen tijd beneden bij haar getuigen en op de straat geweest is; dat zij get. om de streek van half drie uuren haar man geroepen hebbende, om te koomen Eeten en geen antwoord van dezelve bekoomen hebbende, daar op naar boven is gegaan op de vliering alwaar zij get. tot haar getns uiterste verbaazing, haar getns man heeft bevonden hangende aan een balk met een strop van Touw om deszelfs hals, hebbende er een bankje bij dezelve op de grond gestaan, waar op zij get. terstond naar haar getns buurvrouw de huisvrouw van de 4de get. gegaan is.

En verklaarde als nu de Tweede

derde en vierde getuigen zoo te zaamen als ieder voor zich zelve dat zij get.en op gisteren geweest zijnde den 7 juny ll zoo zij get.en vermeenen om streek van drie uuren des nademiddags den een nu den anderen aan de wooning van de Eerste get. gekoomen zijnde, alstoen te zaamen naar boven zijn gegaan wanneer zij get.n hebben bevonden den te vooren genoemde Willem Hasselaar hangende met een strop van touw om deszelfs hals aan een balk op de vliering.
Verklaarende als om de Tweede en derde getuige dat zij getuigen op de grond agter de de: Willem Hasselaar een bankje gevonden hebben, en elkander als toen zijn behulpzaam geweest om em Willem Hasselaar af te neemen, hebbende voorts de Tweede get. alzoo het ligchaam van de voorschr. Willem Hasselaar nog warm was, door verscheidene middelen getracht denzelve weder bij te doen koomen, dog vruchteloos, hebbende hij 2de get. geen tekenen van leven meer aan hetzelve ligchaam bespeurd.

Geevende zij getuigen voor redenen van weetenschap als het bovenstaande aldus te hebben gehoord gezien bijgewoond en ondervonden als in den Text, bereid zijnde al het zelve, ieder voorzoo veel zijn gedeposeerde aan gaat, ten allen tijde, des gerequireerd wordende, nader met solemneelen Eede te bevestigen.

Aldus gepasseerd binnen Amsterdam ten dage als boven in presentie van Jan Witmonde Wz en Pieter Mulder Jansz. als getuigen.

In de verklaring wordt over één twaalfjarige dochter gesproken. Het is duidelijk dat dat om Maria gaat. Weliswaar staat in de begraafboeken dat er 2 onmondige kinderen zijn, maar die tweede heb ik tot nu toe nergens gevonden. Ik ga er dus van uit dat de weduwe met haar dochter achterblijft in waarschijnlijk belabberde omstandigheden. Toch weten ze het samen 10 jaar te redden, want op 18 januari 1805 komen we hen samen tegen in de akte van ondertrouw van Maria.

Zij gaat trouwen met Johan Hendrik Hermanus Barg, 25 jaar oud en geboren te Hamburg. Zijn ouders zijn overleden, en hij wordt als ik het goed zie geadsisteerd door een regent van het Lutersch Weeshuis. Op 18 september 1794 is hij daar als wees opgenomen, zoals we in de keurige administratie kunnen zien.

Hij leert het ambacht van kuiper en in 1801 krijgt hij toestemming het weeshuis te verlaten. Daarbij krijgt hij "het gewoone uijtset" mee en dertig gulden. En nu heeft hij dus een Amsterdamse meid verschalkt. Bij hun ondertrouw is ze ruim 4 maanden zwanger.

Ik heb zeven kinderen uit hun huwelijk gevonden tussen 1805 en 1824. In 1834 overlijdt hij en staat Maria Hasselaar er alleen voor met haar kinderen. Op dat moment is haar oudste dochter, Catharina Hendrika, al getrouwd en moeder van twee kinderen. Zij is de betovergrootmoeder van Jan Wolkers. Ook zij is bij haar huwelijk ruim 4 maanden zwanger. In de Jordaan kijkt niemand daar van op. Haar man, Cornelis Schreuder, is als opperman werkzaam in de bouw. Later staat hij jarenlang als turfhever op de wiebelige loopplank tussen de turfschuit en de wal en helpt zo mee om Amsterdammers van brandstof te voorzien. In hun huwelijk worden 9 kinderen geboren tussen 1826 en 1844, waarvan er drie jong overlijden. Op 7 februari 1849, als de jongste 4 jaar oud is, overlijdt gezinshoofd Cornelis. Opnieuw is een voormoeder van Jan Wolkers veel te jong weduwe.

In Amsterdam wordt er op veel vlakken aan armenzorg gedaan. Een in het oog springende groep zijn de huiszittende armen. Zij krijgen ondersteuning onder de voorwaarde dat ze "huiszitten", waarmee wordt bedoeld dat ze beloven niet te bedelen.

Deze administratie lijkt nogal ondoorgrondelijk, maar je kunt er wel uit opmaken het gezin in 1848 al steun heeft gehad. Wellicht was Cornelis toen al ziek en niet in staat de kost te verdienen. Na zijn dood wordt het gezin opnieuw ingeschreven en gedurende een aantal jaren krijgen ze ondersteuning. En waarschijnlijk hebben ze zich allemaal aan de afspraak gehouden niet te bedelen, want in Ommerschans en Veenhuizen ben ik hen niet tegen gekomen.

Wie we in Veenhuizen wel tegen komen is Alida Barg, de jongste zuster van Catharina Hendrika. Als moeder Maria Hasselaar in 1849 overlijdt, is Alida 25 jaar oud. Ze heeft Amsterdam dan al verlaten en duikt op in verschillende steden, meest havensteden. En dat heeft een reden. Waar de meeste jonge vrouwen als dienstbode aan de slag gaan en zo de ervaring opdoen die hen in een toekomstig eigen gezin van pas komen, zien we dat beroep bij Alia nergens staan. In Den Helder staat ze ingeschreven zonder beroep en bij de geboorte en het overlijden van haar onegte dochter Joanna Catharina Alida in 1850 in Rotterdam heeft zij ook geen beroep. Maar de ijverige ambtenaar die in 1850 het bevolkingsregister van Rotterdam vult, die weet wel wat het beroep is van de zeven jonge vrouwen op het adres Zandstraat 103 bij koffiehuishouder Marten Detman. Zij zijn allemaal publieke vrouw.

Huisbaas Detmar komt netjes mee naar het stadhuis bij het aangeven van de geboorte en drie weken later het overlijden van Alida's dochter. Hij geeft daar als beroep op: tapper. Dat hij in feite bordeelhouder is dat zullen de ambtenaren wel weten, maar niet opschrijven.

Alida wisselt regelmatig van werkplek en in de jaren '70 komen we haar ook weer in Amsterdam tegen. Maar ze leidt haar leven niet in luxe. In tegendeel, regelmatig probeert ze met bedelen het hoofd boven water te houden. En zo belandt ze op 8 februari 1872 voor de eerste maal in Veenhuizen. Als ze daar op 7 april 1879 voor de laatste maal ontslagen wordt, heeft ze er vier periodes in de Rijkswerkinriching op zitten.

Als zij in 1890 gedurende 27 dagen in het binnengasthuis verblijft, woont ze, 66 jaar oud, in het stedelijk armenhuis aan de Muidergracht. Daar overlijdt zij 18 juni 1902 in de ouderdom van 78 jaar.

Jan Wolker's overgrootvader Willem Daniël Schreuder (1844-1921) is de jongste zoon van Catharina Hendrika Barg. Hij trouwt in 1873 met Jannetje Staalberg. Jannetje is op de huwelijksdag nog maar twee maanden zwanger; waarschijnlijk hebben ze het nog niet geweten toen ze besloten te trouwen. Hun eerste kind is Jan's grootmoeder Catharina Hendrika Schreuder. Zullen zij met tante Alida in de laatste decennia van haar leven contact hebben gehouden, of zijn ze ver uit de buurt gebleven? De archieven zullen het ons niet vertellen...

lees ook: