Herman Brood

Was Herman Brood in zijn familie het enige buitenbeentje? Neen. Lees het verhaal over oom Riske Brood. Rock 'n Roll in Ommerschans en Veenhuizen.

titelfoto door Bart Molendijk / Anefo, CC0, via Wikimedia Commons

In de lijst van meest voorkomende familienamen staat de naam Bakker op een zesde plaats. Dat is niet vreemd in de wetenschap dat brood sedert millennia een belangrijk bestanddeel van ons voedsel is.

Sinds kort concludeer ik dat de familinaam Brood dezelfde oorsprong heeft: Herman Brood had net zo goed Herman Bakker kunnen heten. Want 5 generaties en verder terug waren zijn voorvaderen Brood allemaal bakker.

De stamreeks van Herman gaat terug naar Jan Antonisz Brood (1734-1797), broodbakker te West Zaan, die in 1765 trouwde met Marijtje Valentein. Zoon Anthonij (1766-1829) en kleinzoon Adriaan (1803-1857) traden in zijn voetsporen en bakten duizenden broden voor de Zaankanters.

Adriaan Brood trouwde in 1827 met Alida Wendels uit Buiksloot. Schoonvader Riske Wendels, zat ook in de broodbusiness: hij was gistverkoper.

Omstreeks 1833 is het gezin Brood, waar intussen 3 dochters waren geboren,  verhuisd van Zaandam naar Utrecht. Daar zijn nog twee zoons geboren: Antonie Johan (1834) en Riske (1837). Eerstgenoemde is betovergrootvader van Herman Brood, laatstgenoemde is de hoofdpersoon van dit verhaal.

Op 19 februari 1839 overlijdt Alida Wendels. Adriaan Brood blijft met 5 kinderen achter. Maar hij zit niet bij de pakken neer: op 25 december (het stadhuis van Utrecht was op eerste kerstdag gewoon open) hertrouwt hij met Willemijntje van Dijk uit Houten. Uit dit huwelijk worden ook tenminste 5 kinderen geboren, waarvan er twee jong overleden zijn.

Zoon Anthonie Johannes Brood is lantaarnopsteker, blikslager en uiteindelijk gasfitter. Hij trouwt in 1859 in Zaandam, met Elbrich Zwolsman, die afkomstig is uit Blokzijl. Aanvankelijk wonen ze in Zaandam, waar twee kinderen worden geboren. Rond 1862 verhuizen ze naar Utrecht waar nog vier kinderen worden geboren. Vier van de zes kinderen overlijden jong en in 1870 overlijdt ook Gerbrig. Antonie Johan hertrouwt nog sneller dan zijn vader: minder dan 3 maanden na het overlijden van zijn vrouw treedt hij in het huwelijk met Cornelia Gerbout. Uit dit huwelijk worden in Utrecht nog eens 7 kinderen geboren waarvan er vier jong overlijden.

En dan naar Anthonie Johannes' broer Riske Brood, venoemd naar grootvader Wendels. Vermoedelijk is hij "ontspoord" nadat zijn vader op 4 november 1857 overlijdt. Riske is dan 20 jaar oud.

Op 23 september 1858 wordt hij ingeschreven als bedelaar-kolonist te Ommerschans. Hij is opgezonden vanuit Arnhem.

We zien aan de rechterzijde van het register dat er het een en ander gebeurd is tijdens het verblijf van Riske. Hij is op 13 oktober doorgezonden naar Veenhuizen, waar hij op 3 februari 1859 ontvlucht. Desertie heet dat in de termen van de Maatschappij van Weldadigheid. Riske komt niet ver: op 4 februari is hij terug en hij zal zonder twijfel gestraft zijn met rietslagen en opsluiting op water en brood. Ook zal hij aangepaste kleding moeten dragen waardoor iedereen ziet dat hij een deserteur is en waarmee hij bij een volgende poging extra zal opvallen. Voor een jonge kerel als Riske is er ook een "nette" wijze van ontsnappen aan het gesticht: op 4 juli 1859 wordt hij ontslagen omdat hij in dienst gaat bij het 4e regiment infanterie.

De militaire carriëre van Riske is geen succes: op 8 maart 1860 wordt hij weer afgeleverd op de Schans. Deze keer is hij opgezonden vanuit zijn geboortestad Utrecht.

Een week na aankomst is Riske doorgestuurd naar Veenhuizen. Hier blijkt dat hij niet vrijwillig naar het bedelaarsgesticht is gekomen: op 8 augustus 1860 knijpt hij er tussenuit. Intussen zijn de gestichten Rijksgestichten geworden, maar de term voor ontvluchten heet nog steeds desertie. Vier dagen later wordt hij weer binnen gebracht en krijgt hij de straf die hoort bij een ontvluchtingspoging. Maar dat weerhoudt Riske niet van een nieuwe poging: op 2 juli 1861 gaat hij er weer vandoor en deze keer weet hij tien dagen weg te blijven. Nu zit hij z'n tijd uit tot 18 april 1864.
Op 16 juli 1864 wordt Riske vanuit Sneek al weer binnen gebracht in Veenhuizen. Het lijkt erop dat hij -zoals zovelen- aan een eindeloze reeks opzendingen bezig is. Ontsnappen is er nu ook niet meer bij en hij zit zijn 3 jaar veroordeling uit. Stipt op 16 juli 1867 wordt hij ontslagen.

Even lijkt het er op dat Riske Brood zijn lesje heeft geleerd. In de winter van '67 op '68 blijft hij in de vrije maatschappij. Maar op 17 april 1868 wordt hij vanuit Zutphen toch weer ingeschreven in Ommerschans, waarna hij op 18 mei wordt doorgezonden naar Veenhuizen. Is er nog hoop voor Riske? Jazeker! De redding is in zicht! Het is ... een vrouw!

kettinghuwelijk

Wel eens gehoord van een kettinghuwelijk? Het heeft niets te maken met de spreekwoordelijke ketens tussen man en vrouw: het is een reeks van tenminste vier huwelijken waarbij een van de partners steeds de weduwnaar of weduwe uit de vorige schakel van de ketting is. Welnu: Riske Brood zal de vierde schakel in een kettinghuwelijk worden. Laten we beginnen bij het begin.

De keten begin bij Henricus van Voort (Utrecht 1790) die in 1812 in Utrecht met Johanna Christina Bontrop trouwt (Utrecht 1785). Uit dit huwelijk wordt één levenloos kind geboren in 1813. Henricus overlijdt in 1826.

Zijn weduwe hertrouwt in 1827 in Utrecht met Derk Claas Theodorus van Steenderen (Jutphaas 1802). Hij is weduwnaar van Lena van der Koorn (Montfoort 1802-1826) met wie hij 2 kinderen kreeg die waarschijnlijk beide jong zijn overleden. Het huwelijk met Johanna Christina Bontrop blijft kinderloos. Zij overlijdt op 14 augustus 1851. Vermoedelijk heeft Derk haar dan al geruime tijd verlaten, want in 1846 wordt hij voor de eerste maal ingeschreven in Ommerschans, zonder echtgenote. Als zijn echtgenote overlijdt, is Dirk al voor de vierde maal in de gestichten. Na elk ontslag is hij vanuit Zwolle opnieuw opgezonden, wat vermoedelijk betekent dat hij in Zwolle opzettelijk heeft staan bedelen. Het is na ontslag in Ommerschans de snelste weg terug naar de Schans. In 1851 zit hij voor de eerste maal in Veenhuizen.

Opvallend is dat Dirk na zijn ontslag op 29 maart 1856 ruim zes jaar uit de gestichten blijft. De reden is dat hij op 3 augustus 1856 is gehuwd met 20 jaar jongere Elisabeth Weishaupt (Groningen 1823). Zij hebben elkaar leren kennen in de gestichten, dat wordt duidelijk uit de tijdlijn van Elisabeth. We zien dat zij beiden op 22 juni 1855 -dus voor hun huwelijk- vanuit Zwolle in Ommerschans zijn ingeschreven. Dirk is in 1856 2 maanden eerder ontslagen dan Elisabeth en vervolgens zijn ze samen in haar geboortestad Groningen gehuwd.

Ze hebben het zes jaar samen gerooid buiten de gestichten. Maar in 1862 kiezen ze er samen voor om terug te gaan naar de Ommerschans. Ze reizen naar Zwolle, waar ze worden opgepakt en veroordeeld. Na hun ontslag in 1866 worden ze korte tijd later samen in Leeuwarden veroordeeld en naar Veenhuizen gestuurd, waar Dirk op 15 januari 1869 in het Derde Gesticht overlijdt.

Intussen zit Riske Brood vanaf 18 mei 1868 ook in Veenhuizen. Na het overlijden van Derk van Steenderen krijgt hij een klik met Elizabeth Weishaupt. Veertien jaar leeftijdsverschil staat daarbij niet in de weg. Ze krijgen samen ontslag op 6 mei 1870. Dat is een duidelijke aanwijzing dat de gestichtsleiding weet en accepteert dat zij voor elkaar gekozen hebben. Na het ontslag vertrekken ze terstond naar Utrecht, waar ze in ondertrouw gaan en op 22 juni 1870 trouwen ze daar.

We zien in de huwelijksacte dat beiden nu een beroep hebben! Ze zijn koopman en koopvrouw. Het is niet duidelijk wat de aard van hun business is, maar waarschijnlijk is het ambulante handel.

Er zijn veel meer gevallen van stellen die elkaar in de bedelaarsgestichten gevonden hebben en daarna trouwen. En veel van hen komen daarna ook samen in de gestichten terug. Elizabth Weishaupt is daar zelf een voorbeeld van in haar vorige huwelijk. Het leuke aan Riske en ELizabeth is dat zij de rest van hun leven wel buiten de gestichten zijn gebleven.

Vermoedelijk zijn Riske en zijn vrouw ook weer in de familie Brood opgenomen. Zo vernoemt zijn broer Antonie Johan - de betovergrootvader van Herman Brood- in 1874 een zoon naar zijn broer.

Een aantal jaren later zijn zowel Antonie Johan met zijn gezin, als Riske met zijn vrouw van Utrecht naar Zwolle verhuisd. Daar breidt de familie zich uit tot een flinke familie. En de naam Riske wordt daar een aantal malen aangegeven bij een geboorte. Ook de jongere broer van Herman Brood draagt deze naam.

Elizabeth Weishaupt overlijdt in Zwolle op 16 september 1904, 81 jaar oud.

Elizabeth is overleden in hun woning aan het Assiesplein. In die tijd niet de voornaamste wijk van Zwolle, vlak bij de vrouwengevangenis. Hoe anders is dat anno 2020, bij restaurant de Librije.

Twee jaar later overlijdt ook Riske Brood aan het Assiesplein, 68 jaar oud en nog steeds werkzaam als arbeider bij de gemeente-reiniging.

Een jaar eerder is zijn broer Antonie Johan Brood overleden, in zijn woning aan de Vechtstraat. Hij heeft een omvangrijk nageslacht, waaronder achter-achterkleinzoon Herman.

In zekere heeft Herman Brood het omgekeerde leven geleid van zijn achter-oudoom Riske. Waar Riske na jaren uit de pas lopen tenslotte rustig eindigde in Zwolle, begon Herman een heel rustig leven in Zwolle, om na een rock 'n roll leven met een knal te eindigen.

lees ook: