Wat deden de bedelaar-kolonisten van de Ommerschans, behalve het veldwerk en de fabriekmatige arbeid? Bij toeval vond ik tussen de ruim 200.000 documenten in de Post van Weldadigheid een keurig overzicht van vandaag, 17 november 1842.

kopfoto: het schilderij "de aardappelschilder" van Vincent van Gogh (1885), Metropolitan Museum of Art, New York

De bedelaar-kolonisten moesten werken om hun verblijf in de gestichten van de Maatschappij van Weldadigheid te bekostigen. Binnen de kolonie Ommerschans was dat voornamelijk de landarbeid bij de 21 hoeven en de fabriekmatige arbeid in de spinnerij en weverij. En verder weten we dat ze hielpen in de bewaking, in de wasserij, de bakkerij, de smederij, de klompenmakerij en bij het koken. Maar hoe zat het nu precies?

Welnu, de administrateurs van de Maatschappij hebben dat natuurlijk heel precies gerapporteerd, zo blijkt uit een fraaie tabel, gedateerd 17 november 1842.

Wie zien hier een gedetailleerde opsomming van werkzaamheden waarbij de kolonisten werden ingezet, verdeeld naar de zes zaalopzieners. Elke zaalopziener was verantwoordelijk voor vier zalen, en daarmee voor plm 160 kolonisten. Dat maakt totaal 960 kolonisten, plus 50 strafkolonisten. Maar rechtsonder in de tabel komt de totaaltelling op 1.829 uit. Zaten er dan zoveel kolonisten in het bedelaarsgesticht? Neen, dit getal is het resultaat van een dwangmatige neiging om totaaltellingen te maken. Veel kolonisten voerden verschillende taken uit en worden dus dubbel (of meer dan dubbel) geteld.

De twee onderste zaalopzieners, Cornelis Hameetman en Adolph Daniel Otterbein, waren verantwoordelijk voor de vrouwenzalen aan de westzijde van het gesticht. Dat weet ik van de correspondentie rond het ontslag van Otterbein in 1843, waar beschreven is dat Hameetman er nu helemaal alleen voor stond in de vrouwenvleugel.

Om de diverse taken wat duidelijker in beeld te krijgen, draaien we de tabel een kwartslag.

Nu zien we dat de twee voornaamste taken: veldarbeid (511 personen) en fabriekarbeid (669 personen) al tot een totaal van 1.180 personen optelt. Als je bedenkt dat er zich onder de kolonisten ook zuigelingen, kleine kinderen, zieken en invaliden bevinden, dan kun je meteen concluderen dat een flink deel van de kolonisten zowel op het land als in de werkplaatsen te werk werd gesteld, al naar gelang van waar de handen op dat moment het meest noodzakelijk waren.

En dan naar de overige werkzaamheden:

2 kolonisten beheersen het ambacht van het rietdekken. Niet dat dat nuttig was voor het gesticht zelf, want dat was met pannen gedekt. Maar wellicht dat (delen van) de boerenhoeven en schuren rietgedekt waren.

8 kolonisten -allen mannelijk- klussen in de avonduren bij als barbier. Ze zullen niet alleen de haardossen van de kolonisten en beambten hebben gekortwiekt; ook zullen ze de mannelijke kolonisten die daar behoefte aan hadden hebben geschoren.

25 kolonisten zijn aangesteld als kamerwacht, voor de tijden waarop de kolonisten op zaal verblijven. Dat is er dus voor elke zaal één.

18 kolonisten werken tevens als kok. Dat is dus minder dan één per zaal. Voor zover we weten beschikte elke zaalopziener over één keuken, waar dus dagelijks voor meer dan 160 personen werd gekookt door -zoals we uit de tabel kunnen afleiden- drie koks per keuken.

14 kolonisten waren werkzaam als nachtwacht en maar liefst 80 (!) als veldwachter. We zien dit door de gehele maatschappij-tijd (1822-1859) van het bedelaarsgesticht Ommerschans: geschikte kolonisten werden ingezet voor de bewaking van mede-kolonisten. Deze groep was royaal groter dan het aantal betaalde krachten die zich met de handhaving van de orde bezig hielden.

6 kolonisten waren aktief als adsistent-schrijver. Zij hielpen administrateur Nicolaas Hofman om de enorme administratie bij te houden. Het grootste deel van die administratie bestond in het dagelijks bijhouden van de verdiensten van elke kolonist. Dat werd centraal geregistreerd maar ook vastgelegd in het boekje dat elke kolonist in eigen beheer had. Zo wist iedereen op elk moment waar hij/zij aan toe was. Maar ook hielpen ze Martinus Vink, schrijver der fabriek, bij de registratie van de produktie en het beheer van de voorraden.

8 kolonisten hanteerden van tijd tot tijd de metseltroffel en 15 personen hielpen als timmerman. Een deel van hen zal dagelijks in de timmerwerkplaats bij Luitje Jans Stobbe actief zijn geweest.

En dan... 65 kolonisten waren aktief als aardappelschillers. Als deze kolonisten allemaal dagelijks aktief waren, dan moest elk voor 15-20 personen aardappels schillen. Een half uurtje werk dus.

Dan zien we 68 personen in het hospitaal. Dit zijn niet de kolonisten die daar werkzaam waren, maar dat zijn de verpleegden. Je ziet ook dat kolonisten vanuit elke zaal in deze categorie zitten. Verderop in de staat zien we 4 ziekenoppassers (één man en drie vrouwen) en 1 "loper op het hospitaal". Hij zal paraat staan om boodschappen te doen, medicijnen te halen of berichten over te brengen.

De volgende categorie is de scabieuse zaal: de zaal waar de schurftlijders apart werden gehouden van de overige kolonisten vanwege het enorme besmettingsgevaar. Deze 11 kolonisten zitten allemaal onder de hoede van Cornelis Hameetman.

Dan zien we 14 klompenmakers, allen werkzaam in de werkplaats van Christoffel Antonie Geijs. Velen van hen zullen dit beroep na hun ontslag op de Schans de rest van hun leven blijven uitoefenen.

We zien 4 kolonisten die werkzaam zijn in de bakkerij bij Johannes Hermanus de Bruin. Iets verderop zien we ook nog 1 voerman in de bakkerij. Hij zal er voor zorgen dat het meel wordt opgehaald van de molenaars uit de omgeving.

Verder zien we 37 invaliden; die vallen dus waarschijnlijk buiten de overige categoriën.

Dan zien we 5 "Reinigers derzelve". Een beetje eigenaardige benaming. Zijn dit de schoonmakers in het gesticht? Dat lijkt niet veel als je het vergelijkt met het aantal aardappelschillers. Waarschijnlijk hadden alle kolonisten wel een vorm van corvee, maar hadden deze 5 er een dagtaak aan. Iets verder zien we ook nog 5 Plaatsvegers; daar heb je een beter beeld bij als je denkt aan de grote binnenplaats van het gesticht. Maar ze zullen ook rond het gesticht aan het werk zijn gezet. Een vergelijkbare groep zijn de 4 zandhaalers, die er voor zorgen dat er schoon wit zand wordt gehaald, vermoedelijk van Witharen of van de zandheuvels waar nu het heuveltjesbos ligt. Dat zand wordt volgens de gewoonte der tijd uitgestrooid op de geverfde houten of cementen vloeren in het gesticht en de gebouwen rond het gesticht.

Dan zien we 9 dienstbaren, waarvan 8 vrouwen. Die werden vrijwel zeker toegewezen aan de "hogere" ambtenarengezinnen binnen de kolonie. Eén van hen is Antje Molenbroek, die vanaf 1836 tot aan haar dood in 1869 als huishoudster werkt bij predikant Andries Campagne.

75 kolonisten zijn aangemerkt als scholier. Dat betekent niet dat ze niet hoeven te werken, maar een deel van hun tijd krijgen ze onderricht in de school van Ommerschans, die onder de bezielde leiding van Hayo Hoogstra staat.

Dan zijn 4 kolonisten aangesteld als portier. Het gesticht heeft 2 poorten; de hoofdingang aan de noordzijde en de achteringan aan de zuidzijde.

2 personen staan onder het kopje "op het turfplein". Zij zullen zijn belast met het lossen van vers aangevoerde turf; het deugdelijk opslaan van de turf om te voorkomen dat deze onder invloed van het weer waardeloos wordt, en de distributie van de brandstof naar de vele stookplaatsen binnen de kolonie.

Dan is er 1 persoon belast met het toezicht op de strafkelder. Een verantwoordelijke taak, want de straffen zijn gedetailleerd beschreven (6 dagen strafkelder, om de andere dag in de boeijen, de eerste en laatste dag te water en brood) en dienen stipt te worden uitgevoerd.

2 kolonisten staan kuipersbaas Jan Runhart bij in de uitvoering van zijn ambacht. En 1 kolonist is aktief als schilder en glazenmaker.

Dan is er 1 kolonist belast met het schoonhouden der kerk en 1 is belast met het schoonhouden der Wal. Omdat ze achter elkaar geschreven zijn ga ik er van uit dat met de kerk het school- annex kerkgebouw op de zuidwal wordt bedoeld en dan met "der Wal" het gebouw van de strafkolonie wordt bedoeld, dat meestal wordt aangeduid als Walkolonie vanwege de verhoogde ligging op de zuidwal.

Dan is er 1 magazijnknecht en er zijn 2 kinderen moeders. Zij dragen overdag de zorg over de zuigelingen en kleine kinderen, als de andere moeders aan het werk zijn. Van die kinderen kruipen en lopen er volgens het overzicht 49 stuks. en er zijn 20 zuigende moeders, die zor dragen voor 20 zuigelingen. Er zijn dus op dit moment geen zuigende tweelingen binnen het gesticht. Het is ook niet duidelijk in hoeverre zuigende moeders zijn vrijgesteld van de arbeid. Hier zal ongetwijfeld een passend regelement voor zijn opgesteld.

Dan zien we 12 wasvrouwen, die in de grote wasserij aan de westzijde van het gesticht werken onder leiding van opperwaschvrouw Henrietta Lucretia Boom, sinds 1834 weduwe van zaalopziener Meewessen.

Eén koloniste is aangewezen als waterkookster. Waar zal zij haar werk uitvoeren? De wasserij? De ziekenzaal?

Tenslotte zien we nog een koloniste die het Bureau schoon houdt, opdat de administratie in een schone omgeving wordt opgesteld en bewaard.

En dan zien we helemaal onderaan nog de categorie Nieuw Aangekomenen. Dat zijn er momenteel 43. Vermoedelijk moet voor hen nog worden uitgezocht in welke categorieën ze zullen worden ingedeeld. Als ze niet geschkt zijn voor de speciale (en dikwijls prettiger) baantjes in dit overzicht, dan gaan ze gewoon naar het land of in de fabriek.

lees ook: