Twentse streektaal

Locatie:
Twentse Welle

De Twentse streektaal maakt deel uit van het Nedersaksische taalgebied en wordt in de hele regio gesproken. Binnen de regio kennen steden, dorpen en buurtschappen eigen varianten op het Twents. De verschillen in klankkleur en woordenschat zijn mede bepaald door de mate waarin de taalgemeenschap gesloten en geïsoleerd was, of juist open stond voor invloeden van buiten.

De taal van Enschede - het stadsplat - is daar een goed voorbeeld van. De oorspronkelijke taal is in de eerste decennia van de 20ste eeuw aangevuld en vermengd met streektalen uit Drenthe, Groningen en Stellingwerf. Verantwoordelijk hiervoor waren arbeidsmigranten, die destijds in groten getale naar de stad trokken om in de textielfabrieken te werken. Door deze noordelijke invloeden kent de stad Enschede een minder uniforme streektaal. Spreekt een Twentenaar van "hoes" om een huis aan te duiden, de noorderlingen spreken van "huus". Deze en andere verschillen in de streektaal zijn in Enschede nog altijd hoorbaar.

In de agrarische buurschappen rondom de stad is de streektaal minder beïnvloed door migranten uit de noordelijke provincies. De buurtschappen verschillen onderling wel enigszins in taal. Zo neigt het Twents in Lonneker naar dat van Losser, De Lutte en Oldenzaal, terwijl dat in Usselo of Twekkelo niet het geval is.

Na de Tweede Wereldoorlog wierven de Enschedese textielfabrikanten ook arbeiders in Italië, Spanje, Turkije en Marokko, maar anders dan bijvoorbeeld in Amsterdam, waar woorden uit het Jiddisch en Hebreeuws tot het dialect van de stad behoren, vermengden de talen van mediterrane arbeiders zich in Enschede niet met het Twents.

Taal en identiteit

De Twentse taal is een belangrijk onderdeel van de Twentse cultuur en identiteit en wordt door 60 tot 80 procent van de Twentenaren gesproken. Zij doen dit echter niet consequent. Twents wordt vooral gesproken als het past bij de situatie en omstandigheden. Zo wordt de streektaal in de privésfeer vaker gesproken dan op het werk of bij officiële aangelegenheden. Het gebruik van het Twents moet goed voelen, functioneel of leuk zijn.

Ook status- en gezagsverhoudingen spelen hierbij een rol. Zo zal een patiënt in het ziekenhuis makkelijker Twents praten met de verpleegster dan met de arts, ook als de laatste de Twentse taal machtig is. Het wordt als "niet passend" ervaren om Twents te praten met een arts. Daarmee is de streektaal naast een regionaal verschijnsel ook een sociaal verschijnsel geworden. Het wordt door hoger opgeleiden minder vaak gesproken dan door lager geschoolden. De eerste groep ziet het Twents steeds meer als een cultuurtaal, terwijl de lager geschoolden de streektaal nog als dagelijkse voertaal beschouwen.

De toenemende mobiliteit van mensen leidt er toe, dat de regionale verschillen in het Twents minder duidelijk worden. In de plattelandskernen is de taal nadrukkelijker aanwezig dan in de stedelijke gebieden, omdat de mate en invloed van migratie er minder sterk is.

Officiële streektaal

De Nederlandse staat heeft in 1996 het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden geratificeerd. Dit verdrag voorziet in de bescherming en het behoud van streektalen als onderdeel van de Europese cultuur. Onder dit handvest is het Nedersaksisch en daarmee het Twents een in Nederland erkent als een officiële streektaal en verplicht de overheid zich in te spannen voor het beschermen en bevorderen van de Twentse streektaal. Hiertoe werden onder meer vanaf 1998 consulenten aangesteld, die door de provincies worden gefaciliteerd. Waren de eerste streektaalconsulenten voor Twente gehuisvest bij het Van Deinse Instituut, de huidige streektaalconsulent Harry Nijhuis houdt kantoor in museum TwentseWelle.

Activiteiten

In de loop der jaren is het Twents in diverse segmenten van de maatschappij onder de aandacht gebracht door activiteiten te ontplooien voor het onderwijs, de media, de religie, de kunsten, de zorg, het bedrijfsleven en het toerisme. Er zijn lessenseries voor het basis- en voortgezet onderwijs ontwikkeld, programma's voor RTV-Oost gemaakt, literaire wedstrijden georganiseerd, theatervoorstellingen geproduceerd en gemeenteraadsvergaderingen in het dialect gehouden. Er verschenen poëziealbums, kinderboeken, wetenschappelijke publicaties en woordenboeken. Ook zijn er regels voor de standaardspelling en grammatica opgesteld. Populair werden de vertalingen van stripboeken van Kuifje, Asterix en Obelix, Suske en Wiske, en van populaire kinderboeken als Jip en Janneke en Nijntje. Zelfs de complete Bijbel verscheen in het Twents. Momenteel wordt er gewerkt aan een digitaal woordenboek van Overijsselse streektalen.

TwentseWelle ontwikkelde in samenwerking met de IJsselacademie in Kampen ook cursussen voor volwassenen, die worden aangeboden via de regionale ROC's en andere instanties. De lesmethoden voor het basisonderwijs worden op bijna de helft van de scholen gebruikt, waarbij voor Enschede opvalt dat het animo in de kernen Lonneker of Glanerbrug groter is, dan bij basisscholen in het stadscentrum.

De traditionele media worden niet vergeten: met RTV-Oost wordt op de radio een Twents programma gemaakt en samen met Twentsche Courant Tubantia wordt invulling gegeven aan de dialectmaand.

In het culturele domein is de Twentse taal aanwezig in het Enschede Jazzfestival, waar nieuwe jazz songs in het Twents worden gezongen. Bij het Zunnewende festival staat de streektaal centraal bij voordrachten en liederen, die rond het kampvuur of op het podium ten gehore worden gebracht. Samen met de Kreenk vuur de Twentse Sproak worden taalwedstrijden georganiseerd, bijvoorbeeld in het schrijven van zeer korte verhalen (GKV - gloepens korte verhalen).

Bij het bedrijfsleven vindt de streektaal mede door toedoen van de streektaalconsulent ingang als een marketinginstrument. Vooral de uitvaartbranche, de verzekeringsmaatschappijen en de voedingsindustrie zijn hier ontvankelijk voor, terwijl de toeristenbranche de streektaal ziet als een instrument voor regiobranding. In een samenwerkingsverband van TwentseWelle en de IJsselacademie is onderzoek gedaan naar het nut van het gebruik van de streektaal in de zorg. Dit resulteerde in de ontwikkeling van een lespakket voor de huidige en de toekomstige medewerkers in de zorg. De Twentse taal blijkt functioneel in de benadering van zorgcliënten, die daar emotionele steun aan ontlenen.
 

Auteur:
Siebe Rossel
Bronn(en):
Website Museum TwentseWelle: www.twentsewelle.nl en themasite De Taal van Overijssel: www.detaalvanoverijssel.nl