Kaarten van Jacob van Deventer, kopie of niet?

Kaarten van Jacob van Deventer, kopie of niet?

Het HCO heeft vijf kaarten van Jacob Van Deventer in de kaartencollectie. Lange tijd was niet duidelijk of het hier om een werktekening of om gereedgekomen kaarten ging. En zijn de kaarten wel écht van Van Deventer? Dankzij het ‘Archief van het Archief’ is hier nu meer duidelijkheid over.

Kaarten van Jacob van Deventer, kopie of niet?

De kaartenmaker Jacob van Deventer leefde van ongeveer 1500 tot 1575. Er is niet veel over hem bekend, maar we weten dat hij in Mechelen woonde en in Keulen stierf. Vanaf ongeveer 1560 tot zijn dood vervaardigde hij kaarten voor de Spaanse koning Philips II. Het rommelde in het Spaanse Rijk en de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) stond op uitbreken. Van Deventer werkte hoogstwaarschijnlijk op eigen initiatief, maar de koning had topografisch-geografische gegevens nodig, zodoende werden ze dus gemaakt in militaire opdracht en waren ze strikt geheim. De kaarten werden gebonden in drie banden, waarvan deel I verloren is gegaan, de delen II en III liggen nog steeds in Madrid. Maar er is ook een andere serie.

Veiling in 1859

In 1859 duiken er op een veiling in Den Haag 152 losse kaarten op van Jacob van Deventer. De archivaris W. Eekhoff verkocht de kaarten door aan de archiefinstellingen in plaatsen waarop de kaarten betrekking hebben. In het ‘Archief van het Archief’ van het HCO worden alle jaarverslagen, aanwinsten en andere dossiers bewaard. Het is kort gezegd het geheugen van het HCO. Als de kaarten van Van Deventer zijn binnengekomen, dan moet daar in de jaarverslagen een melding van zijn gemaakt. Ik hoop het, want dat zou betekenen dat de kaarten echt zijn, en geen kopie. Met behulp van mijn gewaardeerde collega en archiefinspecteur blader ik de jaarverslagen door. Want de kaarten kunnen wel tien jaar later zijn aangekomen, immers, alles ging veel langzamer. Mijn hart maakt een sprong als ik de vermelding zie staan bij het jaar 1871, over het jaar 1870. De kaarten zijn in 1870 aangekocht. Conclusie: ze zijn echt. Ze worden alle vijf genoemd.

Kladjes?

Uit een oude briefwisseling tussen de Nederlandse consul in Madrid, en de voorzitter van de Raad van State blijkt dat de Spaanse koning de kaarten, zowel de minuten als de netten (zeg maar de werktekeningen en de definitieve uitwerking van de kaarten) snel wilde hebben, voordat ze in verkeerde handen zouden vallen. De minuten zijn net als deel I verloren gegaan. Toen de losse kaarten in de archieven terecht kwamen, dacht men dat om de minuten ging. Maar daar zijn ze van teruggekomen. Op de ‘minuten’ staan namelijk heel weinig gegevens, veel minder dan op de kaarten die in Madrid liggen. We zouden verwachten dat het juist andersom is. Als kaartenmaker schrijf je zoveel mogelijk op een minuut, om geen details te vergeten voor de definitieve versie. Niemand kan onmogelijk alle namen van molens, kerken, kloosters en andere details onthouden. De kaarten van de veiling zijn noch de minuten noch de nettetekeningen. Van Deventer, zo blijkt, maakte een eigen serie voor zichzelf, misschien voor zijn eigen portfolio, of omdat hij zijn clandestiene kopieën voor veel geld wilde verkopen aan commerciële kaartmakers, zoals Frans Hogenberg in Keulen. Hoe het ook zij, ze liggen nu veilig in de depots. Op de vijf kaarten in het HCO zijn Kampen, Hasselt, Steenwijk, Genemuiden en Ootmarsum weergegeven en ze stammen dus uit de tweede helft van de zestiende eeuw.

- Ester Smit, team Collecties