43. Sluiting van de synagoge-----Vernietiging van de joodse gemeenschap (1943)

43. Sluiting van de synagoge-----Vernietiging van de joodse gemeenschap (1943)

Op bovenstaande afbeelding de synagoge aan de Ennekerdijk, gerestaureerd en tegenwoordig cultureel centrum. In de 17de eeuw vestigden zich de eerste joden in Twentse steden en dorpen als Almelo, Goor, Hengelo en Oldenzaal. De eerste joodse inwoner is Isaac Elyas Heiman (1695-1745). In 1758 vestigden Levi Simon van Weenen en zijn vrouw Bele Jacobs zich in Borne. Even later kwamen Mosje ben Baruch met zijn vrouw Breine in Borne. Van hen staat nog een grafsteen op de joodse begraafplaats aan de Twijnerstraat. Mosje ben Baruch was een hoog geacht man. In 1790 arriveerde Jacob van Gelder. De joden mochten niet zomaar ergens in Borne gaan wonen, ze moesten zich vestigen in het Bornse Veld. Dat lag tussen de nieuwe St. Stephanuskerk en de Van Bönninghausenstraat, buiten het toenmalige dorp Borne. Later vestigende zich meer joodse gezinnen in het Bornse Veld. Mosje ben Baruch (‘ Mozes zoon van Baruch’) veranderde zijn joodse naam in het Hollandse Berends en zijn vrouw in Hars.

Salomon Spanjaard
Oorspronkelijk kwamen veel joodse mensen uit Duitsland. Ze waren arm tot zeer arm. Zo kwam de handelaar Salomon Jacobszoon uit Bodendorf bij Remagen eens langs bij de familie Van Gelder. Knap was hij niet. Zijn oog stond wat verkeerd in de
kas, wat hem de bijnaam Sally Eenoog bezorgde. Het weerhield de mooie dochter van Van Gelder, Sara, er niet van om verliefd op hem te worden. Salomon bleef in Borne. In 1812 veranderde hij zijn familienaam in Spanjaard. Hij en Sara werden de stichters van het geslacht Spanjaard, dat via hun textielimperium zeer veel invloed zou krijgen in de Bornse gemeenschap. Met de komst van Salomon Spanjaard kwam er ook structuur in de joodse gemeenschap. Hij was een voortreffelijke organisator. De gemeenschap was gegroeid en hield erediensten ten huize van Jacob van Gelder. Salomon hielp zijn geloofsgenoten aan een eigen gebedsruimte door een aantal huisjes aan de Ennekerdijk op te kopen, 400 gulden subsidie te verwerven en renteloos geld te lenen bij zijn protestantse medefabrikeur Lammertink. Hij ontwierp zelf een kleine synagoge. In 1843 kwam de Zwolse rabbijn H.F. Hertsveld de synagoge inwijden. Op de ledenlijst kwamen behalve de namen Van Gelder en Spanjaard ook namen als Lievenboom, Lievendag, Schlosser, Hertzl en Mendl voor. In 1867 kwam de eerste echte jodenmeester (chazzen) Migchael Mogendorff naar Borne. Naast de synagoge werd in 1895 een school en in 1897 een woonhuis voor de leraar gebouwd. Het was een bloeiende gemeenschap, volledig in de Bornse samenleving opgenomen; “we kenden ze allen bij name”. Ze hadden winkels, deden mee in verenigingen, doneerden naar vermogen aan Bornse verenigingen; de joden waren, kortom, volwaardige Bornse burgers.

De oorlog van 1940-1945
Na 1940 veranderde alles. De Duitsers kwamen, joden werden gemarginaliseerd en hun winkels werden gesloten. Hun fabrieken kwamen in Duitse handen en joden moesten machteloos toezien hoe alles wat zij opgebouwd hadden in andere handen overging. In januari 1941 werd een lijst opgesteld waarop alle joodse inwonders vermeld stonden. Toen leefden in Borne 117 joden. In 1943 werden alle niet-ondergedoken joden weggevoerd, van de 90-jarige Izak Zilversmit tot de twee-jarige Julius Franken. Ze werden merendeels naar Sobibor vervoerd en vergast. 73 Bornse joden trof dit lot. Daarnaast zijn ook 58 andere joodse Bornenaren omgebracht in de vernietigingskampen. De synagoge werd na precies 100 jaar gesloten. Tegenwoordig is de synagoge weer hersteld en herbergt een klein cultureel centrum. De joodse inwoners van Borne worden herinnerd door de ‘herinneringsstenen’ (Stolpersteine=struikelstenen) die voor hun voormalige woonhuizen in de stoepen zijn ingemetseld.