image/svg+xml

De geschiedenis van de merklap of letterdoek

Verhaal

De geschiedenis van de merklap of letterdoek

De geschiedenis van de merklap of letterdoek
 

Linnengoed  versieren  met  borduurwerk  bestaat  al  heel  lang.  In  Koptische  graven  in Egypte (tussen de 3e en 7e eeuw na Chr.) werd al handgeweven linnen gevonden voorzien van borduursels. Hun patronen van tulpen en anjers vindt men tot nu toe terug op merklappen in heel Europa.
Het eerste patronenboekje werd in 1523 in de Duitse stad Augsburg uitgegeven. Deze boeken verspreidden zich snel over Europa. De oudste merklap die hier in Nederland bewaard is gebleven,  stamt uit 1608, maar de merk- en  proeflappen bestonden allang. In 1520 maakte Joost van Cleve het schilderij 'De heilige familiLe' waarop een merklap te zien is.
ledere streek had zijn eigen motieven: Marken gebruikte schepen, Zeeuwse doeken hadden vaak een meubelmotief. Op merklappen uit grote steden staan meestal wapens. In de 17e eeuw kwam er meer welvaart in Nederland. Veel  mensen kregen meer goederen, dus het merken was heel noodzakelijk.

Het  was  ook  in Hardenberg  de  gewoonte  dat  meisjes  en  vrouwen  een  merklap  of  letterdoek  maakten.  Ongeveer op  elfjarige  leeftijd  werd  er  op  school  aan  begonnen.  Het leren borduren van letters en cijfers had tot doel om later de uitzet te kunnen merken en  nummeren.  Dit  was  noodzakelijk  om  bijv.  je  eigen  linnengoed  op  het  gezamenlijke bleekveld terug te vinden. In de 17e en 18e eeuw maakten veel meisjes voornamelijk in Holland,  Zeeland  en  Friesland  tussen  hun  5e  en  15e jaar  op  school  tenminste  één merklap. Ook in de weeshuizen werd dit door de meisjes gedaan. Een mooie merklap was een goede aanbeveling voor een dienstbetrekking. Vooral gotische letters werden in die tijd gebruikt. De bijbel was immers ook in die letter gedrukt. Op merklappen uit de 19e en  20e eeuw  zijn  deze  verdwenen.  Opmerkelijk  is  dat  de  letter  I  tot  1880  ook  gebruikt  werd voor de letter J.

Als  de  meisjes  wat  ouder  waren,  werd  er  vaak  een grotere  doek  geborduurd  met  zelfgekozen  onderwerpen,  zoals  diverse  bijbelse  voorstellingen,  boeketten, dieren, landschappen en vogels. In de vorige eeuw  werden  de  materialen,  het  doek,  de  garens  en de   patronen   gekocht   van   de   marskramers.   Op doeken,  gemaakt  tot  het  begin  van  de  19e  eeuw werd  overwegend  geborduurd  met  zijde  op  handgeweven  linnen.  Na  1840  raakte  het  borduren  met  wol op  stramien  in  de  mode.  Stamien  betekent  letterlijk: grof weefsel.
De   grotere   doeken,   ook   pronklappen   genoemd, werden door oudere meisjes gemaakt. Soms op 16-jarige leftijd, maar meestal 1 jaar voor het trouwen, samen met een zus, nicht of vriendin.  Daarom zijn pronklappen uit eenzelfde buurtschap vaak identiek aan elkaar of lijken grotendeels hetzelfde.

Eenmaal begonnen aan de pronklap mocht men  6  weken  lang  zelfs  overdag  samen borduren,       's Avonds bij petroleumlicht viel er slecht te  werken.  Moest  het  toch  ’s avonds  gebeuren, dan  zocht men bij daglicht alvast de   kleur   van   het   borduurgaren   uit.   In sommige  streken  was  het  motto:  Eerst  de letterdoek    klaar    en    dan    trouwen.    De maaksters van deze doeken waren meestal  boerendochters. Hoewel de noodzaak van het merken van linnengoed allang overbodig  was,  werden  op  veel  scholen  nog  tot  1968  de  bekende   kleine  met  rood  garen geborduurde merklappen gemaakt tijdens de 'nuttige handwerkles'.

Stop- en verstellappen.

Behalve de echte merklappen moesten er in die tijd ook stop- en naden- of verstellappen worden gemaakt. De stoppen moesten zo onzichtbaar mogelijk in het patroon van de katoenen of linnen stof worden gemaakt. De oefenstof  werd met gekleurde zijde uitgevoerd om eventuele fouten beter te kunnen zien. Met de verstellap werd het maken van diverse naden geleerd, zoals platte-, rol- of Engelse naad,  het inzetten van nieuwe lapjes en het maken van splitten met festoninzettingen, bij ons ' luizenrekje' of 'vlooientrapje' genoemd.  Door de komst van de naaimachine, die in 1841 uitge-vonden werd, hoefden deze lappen niet meer gemaakt te worden. In onze wegwerpmaatschappij is verstellen voor velen een onbekend begrip.

Het tapijt van Bayeux
De  stad  Bayeux  in  Normandië  dankt  haar  faam vooral  aan  het  wereldberoemde  wandtapijt,  bewaard in het museum aldaar. Het geborduurde linnen doek geeft in een soort stripverhaal de uitbeelding weer van de Slag bij Hastings, in 1066, waarbij Willem,   hertog   van   Normandië,   sedertdien   de 'Veroveraar', Engeland veroverde. Het doek, dat 70 meter lang is en 50 cm. hoog   brengt een stuk middeleeuwse  geschiedenis  tot  leven.  De  Engelsen zijn op het doek te herkennen aan hun (geborduurde)  snor  en  de  Normandiërs  aan  hun  geschoren nek.

Enkele teksten en opschriften van de 18e en 19e eeuwse merklappen:
* Als de wijn gaat in den man leyt de wijsheid in de kan.
* De beste huisvrouw die bestaat is zeker - waar op markt en straat  Geen mens van weet, geen mens van praat.
* de wereld is een speeltoneel  Elck speelt zijn rol en krijght zijn deel.
* Een rotten appel in den mande Maekt oock het gave fruyt te schande.
*  En wat ziet gij den splinter in het oog van uw broeder,  Maar de balk in uw eigen oog bemerkt gij niet.
* Ledigheid is des duivels oorkussen.

Symboliek van de merklapmotieven:
Aap:                                     meestal als spinnende aap - het symbool van de duivel,
Achthoek:                            symbool van volmaaktheid. 
Anjer:                                   symbool van moederliefde. 
Anker:                                  symbool van de hoop.
Druivendragers:                  of verspieders van Kanaan; Joshua en Kaleb door Mozes als verspieders naar
                                             Kanaan gestuurd. Ze zijn het symbool van het jodendom en het heidendom.
                                             De druiventros het symbool van Christus, 
Duif:                                     symbool van de Heilige Geest; van oudsher van vrede  en barmhartigheid.
Eenhoorn:                           symbool van kuisheid en zuiverheid.
Haan:                                   Symbool van waakzaamheid en boetedoening. Men kan hierbij denken aan de
                                              haan die 3x kraaide bij de verloochening van  Christus,
Harp:                                    of lier, symbool van reinheid, verhevenheid, muziek,
Hart:                                     symbool van goddelijke liefde, 
Hert:                                     symbool van zachtmoedigheid, maar ook van fierheid;  tevens symbool van de jacht.
Hond:                                   symbool van waakzaamheid en trouw, 
Huis:                                     vaak het huis van de maakster of de school, 
Krans:                                  symbool van de overwinning, triomf, 
Kroon:                                 symbool en eeuwigheid en trouw, ook krans en cirkel,
Kruis:                                    symbool van geloof, 
Lam:                                     lam Gods, dierensymbool van Christus.
Leeuw:                                symbool van kracht en standvastigheid; vaak afgebeeld als Nederlandse leeuw,
                                             staande in een rond perkje (Hollandse tuin) afgesloten door een hekje, met in
                                             zijn rechterklauw een zwaard en links een bundel pijlen. De Hollandse tuin
                                             symboliseert het Huis van Oranje, 
Lelie:                                    symbool van onschuld.
Levensboom:                     de boom van kennis van kwaad en goed, vaak afgebeeld met Adam en de slang,
                                             symbool van het leven.
Maagd:                               Nederlandse of vrije maagd: vaak staande in Hollandse tuin met in de 
                                             rechterhand een stok met vrijheidshoed.
Man en vrouw:                   symbool van huwelijkstrouw 
Papegaai:                           symbool van babbelzucht en napraterij.
Pauw:                                  symbool van weelde en ijdelheid, maar ook om ridderlijkheid en
                                             onsterfelijkheid te symboliseren, 
Roos:                                    symbool van de liefde.
Schip:                                   zonder zeil symbool van de ark van Noach, ook van de huwelijksboot.
Ster:                                    achtpuntige  - zinnebeeld van Bethlehem, 
                                            zespuntige  - joods symbool, 
                                            vijfpuntige  - aankondiging, 
Treurwilg:                           symbool van verdriet en het dodenrijk, 
Uil:                                       symbool van de wijsheid, 
Viooltje:                              symbool van de nederigheid,
Vlinder:                               symbool van de wederopstanding en onsterfelijkheid.
Zevenarmige
kandelaar:                          symbool van zeven gaven, zoals wijsheid, verstand,  raad, sterkte, 
                                            wetenschap, vroomheid, vreze Gods.
Zwaan:                                symbool van de goede dood, tevens vogel der liefde;  de lutherse
                                            kerk  voert als symbool de zwaan,
Ooievaar:                           symbool van waakzaamheid en ouderliefde.

De belangstelling voor zowel oude merklappen als voor het zelf ontwerpen en 't namaken vanaf oude patronen neemt de laatste jaren weer toe.  Juist nu, in onze tijd, krijgt de merklap een nieuw leven als hobby en tijdverdrijf en ontstaan er lappen met een fraaie harmonieuze samenstelling,   soms   nostalgisch van aard, soms verhalend en heel toepasselijk voor de familie van de maakster of voor diegene die de lap ten geschenke krijgt. Deze oude gewoonte zal dus klaarblijkelijk nooit geheel verdwijnen al is er nu geen verplichting of status meer aan verbonden. Opmerkelijk is dat er door de eeuwen heen altijd is doorgeborduurd!

 

Auteur: Verhaal uit Rondom den Herdenbergh: jrg. 15 (1998), afl. 1, p.28-32. geschreven door J.W Timmers-Steenhuis
Trefwoorden:Handwerk, Merklap, Textiel
Periode:1998
Locatie:Hardenberg gemeente

Reacties

Er zijn nog geen reacties op dit item

Plaats een reactie

Velden met een zijn verplichte velden.