image/svg+xml

Het Getijdenboek van Geert Grote, een Middeleeuwse bestseller

Verhaal

Het Getijdenboek van Geert Grote, een Middeleeuwse bestseller

  • Geplaatst door
Plaatje bij verhaal: 20161013_132526.jpg

Binnen de Moderne Devotie zijn talloze teksten geschreven, maar niet één was zo succesvol  als het Getijdenboek van Geert Grote. Deze tekst kent een ongekende verspreiding in prachtige Middeleeuwse boeken, maar ook in gedrukte vorm bleef dit boek een bestseller tot in de zestiende eeuw. De inhoud en aard van de tekst omvatten het gedachtegoed van de Moderne Devotie ten voeten uit.

Een getijdenboek is een gebedenboek dat geïnspireerd is op de liturgische dagindeling, waarnaar in kloosters werd geleefd. Het getijdenboek als genre kent zijn oorsprong in het brevier (ook wel: breviarium). Brevieren bevatten de gebedsteksten voor de diensten in kloosters en kerken. Getijdenboeken bevatten vrijwel dezelfde teksten, maar dan bedoeld voor gebruik buiten religieuze instellingen. Ondanks dat getijdenboeken bedoeld waren voor ‘leken’, bleven deze boeken in het Latijn in gebruik. Een gevolg hiervan was, dat natuurlijk niet iedereen die teksten kon lezen en begrijpen. De tekst die nu bekend staat als ‘Het getijdenboek van Geert Grote’ is een bewerking van dit genre, waarbij de teksten vanuit het Latijn naar de volkstaal (het Middelnederlands) zijn omgezet. Het boek bevat verschillende teksten (ook wel Getijden genoemd) Sommige teksten zijn een vertaling van veelgebruikte Latijnse Getijdenteksten, andere zijn speciaal voor deze volkstalige versie samengesteld. Vermoedelijk heeft Geert Grote de teksten voor zijn getijdenboek vertaald en bewerkt in de jaren vlak voor zijn dood, in de jaren 1383-1384. Toen hem in deze periode een preekverbod was opgelegd, heeft hij zich toegelegd op het verspreiden van zijn gedachtegoed via andere kanalen.

Binnen de beweging van de Moderne Devotie werd het zelf lezen, begrijpen en overdenken van religieuze teksten als zeer belangrijk gezien. Het zou niet nodig moeten zijn iemand anders te laten vertellen wat er in bijvoorbeeld de Bijbel stond en hoe je dat moest interpreteren. Door zelf te lezen kon de devoot in kwestie een persoonlijke band met God opbouwen en zelf zijn of haar leven c.q. zondigheid overdenken. De Middelnederlandse bewerking die Geert Grote maakte van het getijdenboek sluit hier naadloos bij aan: door te lezen in je eigen taal, werd het reflecteren op de inhoud van deze teksten (die onder andere gebeden, psalmteksten en schriftlezingen bevatten) voor een veel grotere groep mensen toegankelijk. Dat dit een succesformule bleek, is te zien aan het grote aantal Middeleeuwse boekjes dat deze teksten bevat. Bovendien bleef deze tekst niet beperkt tot de IJsselstreek, maar verspreidde zich in de loop van de vijftiende eeuw tot in alle uithoeken van het Nederlandse taalgebied.

Een mooi voorbeeld van een goed gebruikt, handzaam getijdenboekje met de teksten van Geert Grote dat afkomstig is uit zo’n uithoek is het getijdenboekje in de collectie Emmanuelshuizen (HCO hs. Emmanuelshuizen 12). Er zijn sterke aanwijzingen dat dit boekje is gemaakt in het Benedictijnerklooster te Feldwerd, nabij de stad Groningen. Een opdrachtgever of een Middeleeuwse bezitter van dit boekje is onbekend. We weten evenmin hoe dit boekje in de collectie Emmanuelshuizen terecht is gekomen. Dit getijdenboek is gedecoreerd in een stijl die kenmerkend is voor Groningen, met het uitgesproken donkerblauw en oranje. Ook is er niet zuinig omgesprongen met het aanbrengen van bladgoud, iets wat heel normaal was voor Middeleeuwse handgeschreven boeken. Helaas heeft het boekje ook veel te lijden gehad: veel van het goud is afgebladderd en het eerste katern ligt los in de band. Bijzonder aan dit boekje met gebeden voor gebruik buiten een klooster is dat het in een klooster is gemaakt, hoogstwaarschijnlijk door een zuster. Boeken werden in de late Middeleeuwen niet uitsluitend in kloosters vervaardigd, maar ook vaak door ambachtslieden in steden. Er is echter geen archiefmateriaal dat suggereert dat er in Groningen een boekschrijver gevestigd was. Wie in Groningen dus een boek wilde kopen, moest dat in een klooster laten maken. Er zijn niet zo veel Groningse getijdenboeken bewaard gebleven, net iets meer dan twintig stuks (wat er in privécollecties nog aan schatten ligt, is niet volledig bekend). Feldwerd was bovendien niet een van de grote spelers en moest het afleggen tegen veel grotere productieaantallen in de kloosters te Selwerd en Thesinge. Dit is het enige Feldwerd-getijdenboekje dat in Nederland wordt bewaard.1 Het is daarmee dus een bijzondere schat uit de depots van het HCO.

 

  1. Uit recent onderzoek blijkt dat het handschriftje te Den Haag (Koninklijke Bibliotheek hs. 131 G 5) ten onrechte aan het klooster Feldwerd is toegeschreven. Hierover is een publicatie in de maak. Het enige andere getijdenboek waarvan we zeker weten dat het in Feldwerd is vervaardigd, is het zogeheten Getijdenboek van Alheyt van Limbergen, een van de zusters aldaar. Dit handschrift wordt thans bewaard te Belle, Frankrijk.

Auteur:Merlijn Krommenhoek
Trefwoorden:Moderne Devotie, Handschriften, Middeleeuwen, Oude boeken, Emmanuelshuizen, Getijdenboek
Personen:Geert Grote
Thema's:De Moderne Devotie, Boeken van de Moderne Devotie

Reacties

Er zijn nog geen reacties op dit item

Plaats een reactie

Velden met een zijn verplichte velden.