Liederen uit de Moderne Devotie
Onderstaand liedboekje is afkomstig uit de kringen van de Moderne Devotie in Zwolle. Een colofon op de eerste pagina wijst op de 'Broeders van het Gemene Leven' in Zwolle als voormalige eigenaren. Een boeiend getuigenis van de muziekcultuur van deze invloedrijke gemeenschap. Na de reformatie kwam het liedboek terecht in de Emmanuelshuizen in de Praubstraat in Zwolle, waar het samen met andere schatten uit het katholiek erfgoed werd verborgen voor de hervormden. Het boekje maakt nu deel uit van de collectie boeken van de Stichting Emmanuelshuizen, die in bewaring is gegeven bij het Historisch Centrum Overijssel.
Musicologe dr. Ulrike Hascher-Burger maakte voor het eerst alle teksten en de muziek van dit unieke document toegankelijk, door een moderne teksteditie en een facsimile met elkaar te combineren. De uitgave bevat een uitvoerige analyse van de opbouw en de overlevering van de muziek, en haar functie bij de Broeders van het Gemene Leven. Elk lied en tekstuittreksel zijn voorzien van een commentaar.
Audiofragmenten
Vertaling:
Nederlandse vertalingen van de uitgevoerde liederen
Achtergronden van de Moderne Devotie
Aan het einde van de veertiende eeuw ontstond in Deventer een hervormingsbeweging Moderne Devotie, die zich verzette tegen het toenemend geestelijk verval in kerk en maatschappij. Grondlegger van deze nieuwe religieuze stroming was Geert Groote (1340-1384), zoon uit een voornaam geslacht uit Deventer. Groote predikte in het openbaar over bekering en boetedoening, afkeer van zonden en ‘versmadenisse der werelt’. Hij kreeg veel medestanders in zijn strijd tegen de misstanden in de kerk en de samenleving. Deze volgelingen vormden religieuze leefgemeenschappen, broeders en zusters van het Gemene (=gemeenschappelijk) Leven. Eerst in Deventer later ook daarbuiten, o.a. in Zwolle kwam het Gregoriushuis tot grote bloei.
Het belang van boeken
Het belang van boeken voor het onderhouden en uitdragen van de leer van de Moderne Devotie was zeer groot. Het boek verschafte de Broeders en Zusters stof tot nadenken bij hun zoektocht naar een vroom leven. Zo stimuleerde Geert Groote het overschrijven van boeken in huizen van de Moderne Devotie. Met dit 'afschrijven' van boeken voorzagen de Moderne Devoten tevens in hun eigen onderhoud.
Muziek uit het leven van de 'Broeders des Gemenen Leven'
De Moderne Devotie heeft niet alleen een indrukwekkende tekstproductie nagelaten, maar ook een schat aan muziekstukken. Die is ten onrechte veel minder bekend dan de traktaten en boeken die voortkwamen uit deze vijftiende eeuwse spirituele beweging binnen de katholieke kerk. Weliswaar zijn uit deze kringen geen grote componisten en grote composities bekend, maar toch is er veel muziek overgeleverd. Deze muziek bestaat doorgaans uit éénstemmige tot drie- of vierstemmige geestelijke liederen, in Latijnse taal of in één van de volkstalen of in een combinatie ervan. De stijl van deze muziek is niet ingewikkeld – het is in zekere zin ‘alledaagse muziek’, liederen die juist door iedereen goed te zingen waren, ook door de muzikaal minder geschoolden.
Kleine liedboekjes
Deze liederen werden met de hand opgeschreven in kleine liedboekjes, schriftjes van een paar bladzijdes – daarom werden ze ook zo vaak over het hoofd gezien in het verleden! Deze schriftjes zitten namelijk tussen brieven en preken, tussen spirituele oefeningen en tekstuittreksels in. Soms zijn deze boekjes iets groter en vormen zij een liedboek. Die zijn dus beter bekend.
Meditatie
De liederen in de Moderne Devotie schijnen een belangrijke rol te hebben gespeeld bij de spirituele oefeningen, die de moderne devoten geacht werden dagelijks te doen: meditaties over de dood, het laatste oordeel, de hel, afgewisseld met overwegingen over de hemel, Gods barmhartigheid en de rust in God. Maar ook meditatieve oefeningen bij Kerstmis, de Passie van Christus, Pasen, Maria en de heiligen. Er werd gemediteerd in de ochtend en in de avond, tijdens de handenarbeid en als voorbereiding op de liturgische diensten. De liturgie was in de gemeenschappen van de Moderne Devotie al heel omvangrijk: de mis en zeven getijden, plus de getijden voor Maria, die – althans in de kloosters – allemaal gezongen dienden te worden. Daar bovenop kwamen ook nog omvangrijke meditaties. En ook tijdens de meditaties werd nog gezongen.
Actief zingende beweging
De Moderne Devotie was dus een actief zingende beweging, die haar ideeën niet alleen in de vorm van teksten, maar juist in gezongen vorm uitdroeg. Muziek, zo was de redenering, was van cruciaal belang voor de emotie van de mediterende mens. Met muziek kon je hartstocht opwekken. Wat teksten alleen niet voor elkaar krijgen, omdat zij zich alleen op het intellectuele niveau richten, dat kan de muziek bewerkstelligen: een innige persoonlijke relatie met Christus. Muziek als een kanaal voor de Heilige Geest om het menselijke hart rechtstreeks binnen te stromen, een ‘hulpmiddel voor de vroomheid’, zoals Geert Grote het heeft uitgedrukt.
De collectie Emmanuelshuizen
In de collectie Emmanuelshuizen van het Historisch Centrum Overijssel wordt een klein liedboekje uit deze kringen bewaard. Het zit samengebonden met een 'incunabel' in een band uit de zestiende eeuw en is – zo vermeldt het colofon voorin het boek – afkomstig uit het Gregoriushuis in Zwolle, het huis van de Broeders van het Gemene Leven.
Dit boekje bevat 25 eenstemmige Latijnse liederen en twee tekstfragmenten. Liederen en teksten sluiten aan bij de wekelijks gehouden boetemeditatie van de broeders over de “vier uitersten”, namelijk dood, oordeel, hel en hemel. De melodieën van deze liederen zijn grotendeels afkomstig van bekende liturgische hymnen. Tussen de liedteksten zitten een paar liederen die toen al eeuwen oud waren, zoals vier liederen van de twaalfde eeuwse theoloog Petrus Damiani. Andere weer waren heel nieuw. Lange tijd werd gedacht dat de liederen van Thomas a Kempis zouden zijn – maar dat kan niet worden bewezen. Het aantal aan hem toegeschreven liederen groeide in de loop der eeuwen van vier tijdens zijn leven tot meer dan 200 in de twintigste eeuw. De liederen in het liedboek zijn evenals de twee tekstfragmenten anoniem opgeschreven, zoals gebruikelijk was in kringen van de Moderne Devotie.
Auteur: | Ulrike Hascher-Burger en Marieke Steegmans |
Trefwoorden: | Muziek, Moderne Devotie, Emanuelshuizen, Broeders van het Gemene Leven, Muziek Overijssel |
Personen: | Geert Grote |
Locatie: | Salland, Zwolle gemeente |
Thema's: | De Moderne Devotie, Muziek in Overijssel |