image/svg+xml

Het Stenen Kruis in Eikelhof

Verhaal

Het Stenen Kruis in Eikelhof

Plaatje bij verhaal: img_4561.jpg

Eén van de vele aansprekende monumenten in het Sallandse landschap is het Stenen Kruis bij boerderij Voeldijk aan de Boxbergerweg in Eikelhof, een buurtschap in het Sallandse Olst-Wijhe. Hoewel het kruis afgelegen staat, is de geschiedenis van het kruis weids bekend. Tenminste, menigeen in de regio zal één van de vele verhalen die de ronde doen over dit kruis wel eens hebben gehoord.

In het rijksmonumentenregister staat het stenen kruis aan de Boxbergerweg als zoenkruis te boek. Daarmee zou één van de oudste stenen kruisen van Nederland misschien wel het enige zoenkruis kunnen zijn. Maar is dat ook zo? De Deventer onderwijzer A.J. Luyt dichtte al in 1914 de twijfel:

Zie, midden in het welig veld
waar niemand het heeft opgesteld,
rijst eenzaam, machtig, koel en struis
het oud-verweerde steenen kruis.

Wie heeft dat kruis hier neergezet,
symbool van hoogste levenswet?
Ligt daar een moordenaar, vervloekt.
die vrede met den Hemel zoekt?

Of sluimert er een toovenaar
die biddend boette zonden zwaar?
Geen sterveling die antwoord weet,
het kruis schendt nimmer zwijgenseed.

Het kruis wordt eveneens genoemd in de Tegenwoordige Staat van Overijssel uit 1803: “één dier weinige overblyfzelen van het oude bygeloof welken de woede der beelden-stormers heeft gespaard; bestaande in een zwaar steenen kruis, met een opschrift van den jare 1493, welk den voorbyganger te kennen geeft, dat een zeker man toen op die plek was gestorven, en vermaant voor deszelfs ziel te bidden.”

Pier de Rover en de heks van Lettele

Het kruis is ook tegenwoordig nog het middelpunt van verschillende sagen en legenden. Het bekendste is het verhaal van de rover Pier die door een heks verleid wordt om zijn ziel aan de duivel te geven. Dit verhaal werd in 1914 opgetekend door J. Cohen en in 1989 opnieuw uitgegeven. De duivel vraagt de heks van Lettele om hem de ziel te bezorgen van Pier de rover, uit wiens brute geslacht hij nog geen ziel heeft gewonnen. De heks, vermomd als jong meisje, verleidt Pier en gevangen door haar schoonheid tekent hij met zijn bloed een verbond met de duivel. Slechts één voorwaarde stelt Pier, dat wanneer men na zijn dood een kruis op zijn graf plaatst, hij zijn ziel zal behouden. De duivel gaat akkoord en Pier wacht op de heks voor wie hij is gevallen. De heks is echter alleen trouw aan de duivel en ze vertrekt met hem, Pier achterlatend in woede. Pier zet zijn rooftochten voort en mishandelt en moord alsof het een lust is, zijn wreedheid kent geen grenzen. Meisjes die hem doen denken aan zijn verloren liefde verminkt hij en laat hij reddeloos achter. Tijdens één van zijn zwerftochten wordt Pier geraakt door de schoonheid van het jonge meisje Margien. Het meisje is getroffen door het karakter en de geschiedenis van de ruwe bolster en belooft hem een kruis op te richten na zijn dood. Samen vervolgen ze de rooftochten en als ze op een dag Wezepe naderen, worden ze opgewacht door de heks van Lettele, die zich heeft vermomd als een ridder. Pier gaat de strijd aan, maar wordt al snel geveld en de ridder dood hem door zijn zwaard in de keel van Pier te steken. De heks gaat op weg om de duivel het goede nieuws te vertellen, terwijl Margien, overmand door verdriet, met haar blote handen een graf graaft. Met het zwaard houwt ze een stenen kruis en plaatst het op het graf van Pier. Als de duivel het aanschouwt, weent hij…

Volgens de overlevering dient het kruis te blijven staan. Wanneer het kruis zou worden verwijderd, zullen de dorpen in de omgeving door vlammen geteisterd worden, het vee levend verbranden en zal de bevolking tot armoe vervallen!

Het Stenen Kruis bij Olst

Het zandstenen kruis is ruim twee meter hoog en is behoorlijk verweerd in de loop der eeuwen. De linkerarm van het kruis is zwaar beschadigd en ooit vastgezet met stalen ankers. Deze zijn in 1989 vervangen door roestvrijstalen ankers in verband met roestvorming. Het onderstuk van het kruis is van hardsteen en gepleisterd. Het kruis is in het centrum voorzien van een vlak wapenschild en op de armen staat in gotisch schrift een tekst gebeiteld. Tegenwoordig is het lastig te lezen, maar halverwege de twintigste eeuw maakte de kunsthistoricus E.H. ter Kuile een transcriptie:

"int jaer o[…] heren mcccc en x[c?]iii de […] donderdach na sinte michie […] dach […]  staerf h[?][…] joha lueckens bid vo […] de sele."

Voorbijgangers wordt gevraagd te bidden voor de ziel van Johannes Lueckens. Hij stierf op deze plek op de donderdag na Sint Michielsdag, oftewel 29 september, in het jaar 1493. De tekst zegt echter niets over wie Johannes Lueckens was en onder welke omstandigheden hij om het leven kwam. Was hij een priester of een edelman? Werd hij vermoord en werd daarom het kruis geplaatst?

Maar wat is het?

Vanuit het Duitse rijk is waarschijnlijk het gebruik overgenomen om als onderdeel van een zoenovereenkomst tussen de familie van het slachtoffer en de dader op de plaats van de doodslag een gedenkteken op te richten. Er zijn bronnen die dit gebruik in ieder geval voor Zeeland en Holland bevestigen, maar we kunnen ervan uit gaan dat ook in andere delen van het land dergelijke kruisen zijn opgericht. Zo is er in Amersfoort sprake geweest van de oprichting van een stenen kruis als bepaling in een zoenovereenkomst. Omdat de plaatsing van een zoenkruis het gevolg is van een zoenovereenkomst, is het zoenkruis een rechtskruis en geen memoriekruis. Is het kruis bij Olst een zoenkruis of is het een moordkruis? Voor de term ‘moordkruis’ is er geen wettelijke basis, waardoor in het algemeen kan worden gezegd dat het begrip ‘moordkruis’ wordt gebruikt voor die kruisen die zijn opgericht voor personen die door geweld om het leven zijn gebracht. Een dergelijk kruis herinnert ons aan het slachtoffer en is een vorm van een memoriekruis. De mogelijkheid bestaat echter dat een aantal van de oude stenen kruisen die we nu kennen als moordkruisen eigenlijk zoenkruisen zijn, of misschien wel geen van beiden. Omdat de nodige bronnen ontbreken die zouden kunnen bevestigen dat er zich onder de kruisen één of meerdere zoenkruisen bevinden, vieren sagen en legenden hoogtij, zoals het geval is bij het kruis bij Olst.

Maar of Johannes Lueckens daadwerkelijk vermoord is, blijft een raadsel. Hij kan ook verongelukt zijn waarna men ter nagedachtenis een kruis geplaatst heeft. Of het slachtoffer zijn van oorlogsgeweld. Ook dergelijke kruisen noemt men een memoriekruis. Hoe het ook zij, het kruis blijft tot de verbeelding spreken.

Boek over moordkruisen in Nederland

Over het Stenen Kruis bij Olst en over meer dan dertig andere oude moordkruisen verscheen in maart 2017 het boek ‘Historische Moordkruisen in Nederland – Bid voor die sele’. Het bevat een uitgebreide introductie over het gebruik van kruisen, waarna wordt ingegaan op de verschillende soorten kruisen, de naamgeving en het materiaalgebruik. Vervolgens wordt stil gestaan bij het laatmiddeleeuwse recht, waarin verzoening een belangrijke rol speelde. In het tweede deel van het boek worden meer dan dertig historische moordkruisen in Friesland, Drenthe, Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg besproken. Over de verschillende legendes en sagen van het enige Overijsselse moordkruis wordt uitgebreid verhaald.

Titel: Historische Moordkruisen in Nederland – “Bid voor die sele”
Auteur: René ten Dam
Paperback, 170 pagina’s met meer dan 40 foto’s in kleur
ISBN: 9789402157833
Prijs: €27,95

 

Auteur:René ten Dam
Trefwoorden:Kruis, Moordkruis, Zoenkruis, Moord
Periode:1400-1500
Locatie:Salland, Olst-Wijhe gemeente, Eikelhof

Reacties

de boerderij bewoners heten Veldink en de buurtschap, daar woon je niet in maar op, net als op de Boskamp en op Den Nul, alledrie vallende onder Olst
Algemeen door anoniem op 31 Oct 2017 om 12:37:52

Plaats een reactie

Velden met een zijn verplichte velden.