Geen archivistiek, maar een kleine uiteenzetting

Naast het op orde brengen en beheren van kaartmateriaal in de archieven, heeft iedere kaartbeheerder uiteraard de missie om klanten tevreden te stellen, wanneer zij bijvoorbeeld op zoek zijn naar een mooie kaart, waarvan de digitale afgeleide als illustratie moet dienen bij een publicatie. Hoe prachtig is het, als er weer een boek verschijnt over Overijssel met daarin een mooi landtafereel uit een van de archieven van Historisch Centrum Overijssel.

Groter maken
Soms wil een gebruiker het bestand ‘opblazen’ voor iets als een enorm aanplakbiljet. Als de originele kaart dan kleiner is, valt het resultaat wel eens tegen; de vergroting wordt onscherp. ‘Oh, is de kaart maar zó klein’… klinkt het dan teleurgesteld. Het is voor de kaartbeheerder van belang om de (naar boven afgeronde) formaten te noteren. Allereerst is het handig om te weten hoe groot de kaart is, om deze goed te kunnen verpakken en te bergen. Ten tweede, en deze reden is er de afgelopen twintig jaar bijgekomen, is het voor het digitaliseren een onmisbaar gegeven. Een digitaal bestand kan thuis op het scherm veel groter lijken dan het origineel is.

Steenwijk saai of spannend?
Hier zien we een kaart van Steenwijk. Althans, dat staat erop. Toen de kaart gemaakt werd, in de zeventiende eeuw, zullen de vestingwerken wel een belangrijk thema zijn geweest. In de linkerhoek bovenin schemert een omcirkeld nummer, dat er in het midden van de twintigste eeuw aan de achterkant is opgeschreven. Het nummer is niet meer geldig, maar de kleurstofmoleculen blijven zich door het papier heen vreten en weten van geen stoppen. Wat zien we verder? Het omgrachte stadje, met links de rivier, naamloos, maar het is waarschijnlijk de Steenwijker Aa. Rechtsboven ligt een kanaal en onderaan zien we grashalmen. Los van de poortgebouwen en een huisje iets onder het midden, staan er geen gebouwen op afgebeeld. Veel meer details geeft de kaart niet. De gehele kopergravure is weergegeven in zwart-wit; er komt geen kleur aan te pas. Misschien is dit wel een saaie kaart, wat dan weer een unicum zou zijn in de wereld van de kartografie.

We laten de archivistiek en de context even voor wat het is. Als we verder kijken, dus niet naar dat wat afgebeeld staat, maar naar het object zelf, komen er toch een aantal dingen aan het licht. Vooral met de bovenkant is iets geks aan de hand. Het papier is recht afgesneden, maar toch ook weer niet. Het lijkt wel alsof de kaart ergens vanaf is geknipt. Een goed geoefend oog ziet dat bij de bovenste lijn de tekening doorgaat, of dat daar een andere gravure begon. De zwarte rechter lijn en de lijn onderaan, eveneens zwart, zijn goed zichtbaar. De streep onderaan lijkt wat lichter. Dat komt door slijtage op de koperplaat, waarmee kaarten vroeger keer op keer werden gedrukt. De linker lijn wordt weergegeven als een dubbele lijn.
Moet dat nou?
Dat laatste is een beetje vreemd. Meestal hebben kaarten een moet, de afdruk van de koperplaat in het papier. De omlijning is meestal aan alle zijden gelijk. De moet ligt meestal een millimeter of vijf naast de kaderlijn buiten de afbeelding en is soms nog voelbaar. Hier zit geen moet, en toch is het een kopergravure uit de zeventiende eeuw. Wat is hier gebeurd?

De kaart is niet zo groot en waarschijnlijk ergens uitgesneden. Vroeger versneed men boeken of kaarten wel, omdat de afbeeldingen per stuk meer opbrachten. De precieze reden bij deze kaart weten we niet, maar het vermoeden rijst dat ook dit stukje Steenwijk onderdeel was van een groter geheel. Het is aannemelijk dat deze kaart vroeger bij een landtafereel hoorde. Op een landtafereel werd in het midden prominent de provincie afgebeeld. Aan de randen prijkten de (belangrijkste) steden. Als het hier gegaan zou zijn om een Overijssels landtafereel, is het logisch dat Steenwijk er ook bij stond. Naast Kampen, Zwolle en Deventer had Overijssel nog meer steden die er, hoe klein ook, toe deden en aangesloten waren bij bijvoorbeeld het Hanzeverbond, of stadsrechten hadden, of belangrijk waren als vestingstad, wat in de zeventiende eeuw een rol speelde. Op een dergelijk landtafereel was Overijssel omkaderd met haar belangrijkste steden. Het kwam ook voor dat niet alleen steden, maar ook belangrijke historische gebeurtenissen als een soort stripverhaal weergegeven werden.

Het is een beetje bevreemdend dat we hier niet een groot landtafereel voor ons hebben, maar een piepklein deeltje van de vermoedelijk eens zo grote kaart. Grote kaarten bewaren is soms een hele klus, ze passen maar moeilijk in een lade, en hanteren gaat niet zonder slag of stoot. Maar kleine kaarten bergen is ook een uitdaging. Dan is het belangrijk het stuk zo te verpakken dat het kleine exemplaartje tussen de grote stukken niet kwijtraakt en dat er genoeg plaats is om het inventarisnummer aan te brengen. Hier gaat het overigens om een kaartje uit archieftoegang 0266.1, de oude kaartencollectie van het Rijksarchief Overijssel, met inventarisnummer 328, zo staat op de verpakking, niet op de kaart, die is maar 4 x 6,5 centimeter. Laten we zeggen 40 x 65 millimeter, dan lijkt het wat groter.

- Ester Smit, team Collecties