1917 Gezamenlijke Kunsttentoonstelling in 't Kunstzaaltje van de Groote Sociëteit, Enschede

In 't Kunstzaaltje van de Groote Sociëteit Enschede werd van 30 september 1917 tot 6 oktober 1917 een Kunsttentoonstelling gehouden, deel uitmakend van tien dergelijke toonstellengen van een Grand Tour Gezamenlijke Kunsttentoonstellingen door Oost-Nederland, door de kunstenaars Waalko Jans Dingemans Senior, Henriette Gesina Dingemans Numans en Simon Willem Maris. "Dit is een zeer interessante tentoonstelling die deze drie kunstenaars naar het Kunstzaaltje van de Groote Societeit, Enschede hebben gebracht. Interessant vanwege het hoge artistieke gehalte van de talrijke schilderijen, maar ook vanwege de grote verscheidenheid aan werken die op deze gecombineerde tentoonstelling te genieten zijn."

Het Plan: Een Grand Tour Gezamenlijke Kunsttentoonstellings tocht door Oost-Nederland in het najaar van 1917 en 1918

1917 was het laatste deel van de Eerste Wereldoorlog, dus een uitdagende tijd voor kunstenaars in Nederland.  Waalko Jans Dingemans (1873-1926) en zijn vrouw Henriette Gesina Dingemans Numans (1877-1955) besloten, samen met Simon Willem Maris (1873-1935), een aantal gezamenlijke tentoonstellingen van hun kunstwerken te houden.  Hun kunststijlen vulden elkaar aan, hoewel hun thema's en methodes verschilden.  Waalko Dingemans Senior was bekend als etser van stads- en plattelandsgezichten en als schilder van werkpaarden, terwijl Henriette Dingemans Numans zich uitsluitend toelegde op het schilderen van bloemen.  Simon Maris was bekend om zijn portretten en de bijbehorende impressionistische stijl.

De Grand Tour Gezamenlijke Kunsttentoonstellingen zouden de afgelegen steden in het oosten van Nederland in staat stellen kunstwerken te bekijken en te kopen die anders gewoonlijk ontoegankelijk zouden zijn geweest voor de inwoners van die gebieden.  Het idee was om een semi-permanente collectie van ongeveer 100 kunstwerken samen te stellen, die in het najaar van 1917 en 1918 op geschikte locaties konden worden gepresenteerd.  De collectie zou dan van de ene naar de andere tentoonstellingslocatie worden gestuurd met een paar toevoegingen en ruilingen voor eventueel verkochte werken.  De logistiek was een essentieel onderdeel van het plan: naast het verplaatsen van de collectie moesten nieuwe tentoonstellingscatalogi worden gedrukt, krantenredacties op de hoogte worden gebracht en nieuwe uitnodigingen worden verstuurd.  De schilderijen werden in houten kisten tussen de verschillende locaties vervoerd.  Uiteindelijk werden in anderhalf jaar tijd tien afzonderlijke kunsttentoonstellingen gehouden.

De Grand Tour Gezamenlijke Kunsttentoonstellingen begon in september 1917 in de Schouburg Zaal in Lochem; en verhuisde vervolgens naar de Groote Sociëteit in Enschede en de Gouden Leeuw in Twente in de provincie Overijsel, en vervolgens naar Hotel "De Nederlanden" en de Boekhandel Oldambt in Winschoten, tussen september en november 1917.  De krantenkritieken op alle tentoonstellingen waren zeer positief.

Het jaar daarop werden de Grand Tour Gezamenlijke Kunsttentoonstellingen voortgezet, die in het zuidoosten van Nederland werden gehouden, in oktober 1918 in de Rooswinkel in s'Hertogenbosch, de Bossche Kunstring' Drie Koningen' in s'Hertogenbosch, de Foyer van de N K Harmonie in Tilburg, en in het Waaggebouw door de Vereeniging 'In Const End' in Nijmegen, tussen oktober en december 1918. 

De tentoonstellingslocaties werden georganiseerd via particuliere organisaties en verenigingen of via persoonlijk contact.  Deze selectie van geschikte privé-locaties verminderde de kosten van een tentoonstelling, omdat een vast bedrag voor de huur van de locatie werd betaald (meestal f 200) in plaats van een hoge commissie over alle verkopen. 

In maart 1919 hielden de drie kunstenaars hun laatste Grand Tour Gezamenlijke Kunsttentoonstellingen in de Kunsthandel Sala & Zonen, een erkende kunsthandel in Leiden, en moesten dus 33,3% commissie betalen aan de kunsthandel.

De relatie tussen Waalko Jans Dingemans Senior en Simon Maris

Waalko Jans Dingemans Senior en Simon Maris waren klasgenoten aan de Haagsche Academie van Beeldende Kunsten Den Haag, samen met Gerrit David Gratama (1874-1965) en Hendrik van Borssum Buisman (1873-1951), van 1892 tot 1895.  De laatste drie vrienden studeerden van 1896 tot 1898 verder in Antwerpen aan de Koninklijke Académie des Beaux-Art.  Waalko Jans nam echter een betrekking aan als Surnumerair in Amsterdam om op 26 maart 1896 zijn loopbaan te beginnen bij de Rijksbelastingdiens.  Het advies van zijn moeder was geweest dat als hij kunstenaar wilde worden, hij een "betalende" baan moest hebben, dus had hij vanaf 1893 in deeltijd in de avonduren bij een Notaris gestudeerd als Aspiranten voor Surnumerair, terwijl hij zijn kunststudie afrondde.

Waalko en Simon hadden een goede relatie met elkaar.  Ze waren beiden lid van de kunstverenigingen Vereeniging Sint Lucas (1880-) en Arti et Amicitiae (1855-) in Amsterdam en hadden aan enkele van dezelfde groepstentoonstellingen deelgenomen, vanaf hun eerste groepstentoonstelling na Academia bij de "D.S. en V. V." Vereeniging van Jonge Artisten te Den Haag in augustus 1986 (Dagblad van Zuidholland en 's-Gravenhage, 10 augustus 1896).

De briefkaart van Simon Maris aan Waalko Jans Dingemans in 1916

Simon Maris en Waalko Jans communiceerden in de loop der jaren regelmatig met elkaar.  Simon Maris stuurde Waalko Jans op 18 september 1916 een briefkaart vanuit Amsterdam, de Keizersgracht 498 (waar hij woonde en zijn Atelier had), ter viering van het feit dat zij 20 jaar geleden waren afgestudeerd.

Waalko Jan Dingemans was op dat moment werkzaam bij de Rijksbelastingdiens te Gorinchem, waar hij de Buitengemeente Ontvanger was voor Arkel, Hoornaar, Scheilluinen, Hoogblockland, Noordeloos, Meerkerk, Gliessen-Nieuwkerk, Persum en Hardinexveld, en Sub-Ontvanger voor Meerkerk en Neder-Hardinxveld.

De "ironisch" briefkaart van Simon Maris met een op de voorzijde getekende karikatuur illustreerde de verschillende carrièrepaden die de twee kunstenaars in de daaropvolgende 20 jaar hadden bewandeld.  De cartoon toont Waalko Jans als een "vette en welgestelde" belastingontvanger en part-time kunstenaar die zeilboten, paarden en kerken tekent ("zal vir my kopen 100 ... 50... 150..."), terwijl Simon is afgebeeld als een "uitgehongerde" kunstenaar (met zijn geaccentueerde haakneus) die een naakt schildert terwijl hij een sigaar rookt ("De een cents sigaar").  De getallen "100, 50, 150" hebben betrekking op het grote aantal etsen dat Waalko Jans maakte.  Hij had een succesvol part-time bedrijf met de verkoop van zijn etsen van steden, historische gebouwen en het landleven in heel Nederland. 

Deze briefkaart was waarschijnlijk de katalysator voor de drie kunstenaars om het concept van de Grand Tour Gezamenlijke Kunsttentoonstellingen te bespreken.  Het was ook een tijd van verandering voor Waalko Jans Dingemans, want hij had in maart 1918 te kennen gegeven dat hij zich vanwege zijn verslechterende gezondheid zou terugtrekken uit de Rijksbelastingdiens.

 Kunstzaaltje van de Groote Sociëteit - De locatie voor de Grand Tour Gezamenlijke Kunsttentoonstelling in Enschede

De Groote Sociëteit in de Langestraat 45 te Enschede is in 1810 begonnen als sociëteit en ontmoetingsplaats voor notabelen.  “De doelstelling van De Groote Sociëteit is sinds de oprichting ongewijzigd:  De bevordering van de beschaafde en gezellige omgang der leden en de daarmee in verband staande ontspanningen.” (Erfgoed Enschede)

In 1889, na een verwoestende brand in Enschede en na het constateren van een groeiende behoefte aan culturele activiteiten in de regio, schonk de Groote Sociëteit een nieuwe concert- en theaterzaal aan de bewoners.  Jarenlang was dit de plek in Enschede waar vele artiesten en musici het podium vulden.

Bert Henri Bolink (1876-1950), een bekend plaatselijk kunstenaar, had in 1910, 1911 en 1912 verschillende solo-kunsttentoonstellingen in de Groote Sociëteit in Enschede (en ook later in 1930). 

Begin 1917 werd in het Kunstzaaltje in de Groote Sociëteit een gespecialiseerde ruimte voor kunsttentoonstellingen geopend.  Het belangrijkste idee van het nieuwe Kunstzaaltje in de Groote Sociëteit lijkt te zijn geweest om kunstenaars en kunstgaleries uit de toonaangevende centra in Nederland naar Enschede te halen.  Er zijn enkele openbaar toegankelijke tentoonstellingen gedocumenteerd die tussen 1917 en 1940 in het Kunstzaaltje werden gehouden, waarbij zowel bekende kunsthandelaren als kunstenaars aanwezig waren

De eerste kunsttentoonstelling in het nieuwe Kunstzaaltje werd mogelijk gehouden in april 1917.  De schilder Salomon Graf (1879-1943) uit Amsterdam zal een tentoonstelling houden in de nieuwe Kunstzaal der Groote Sociëtiet Enschede. Dat deze tentoonstelling ons wat goeds belooft, blijkwel u itde beoordeelingen van het werk van dezen schilder in verschillende bladen. (Twentsch Dagblad Tubantia 06-04-1917).  

Ina Scholten-van Heek (1868-1944), inwoonster van Enschede, was in 1901 medeoprichtster en bestuurslid van het Kunstgenootschap Enschede, dat muziek en kunst omvatte.  Het Kunstgenootschap Enschede hield in december 1917 een latere kunsttentoonstelling in het Kunstzaaltje vand the Groote Sociëteit voor August W van Voorden (1881-1921) uit Rotterdam.  (Ina werd later lid van de Twentse Kunstkring, die veel later in 1934 werd opgericht). 

De Tekenclub van Enschede, een informele kunstgroep, werd later in 1918 opgericht door Bert Bolink, en zij organiseerden verschillende tentoonstellingen van hun werk in de Groote Sociëteit.  (Hij werd later stichtend lid van de Twentse Kunstkring).

De leden van de Twentse Kunstkring (die tot eind jaren zestig bleef bestaan) werkten vaak in de stijl van de Haagse School.  De Twentse Kunstkring organiseerde in 1935 een jubileumtentoonstelling voor een van hun bestuursleden, Gerhard Krol (1882-1950), ter gelegenheid van zijn 25-jarig verblijf in Enschede.

De Nieuwe Groep, die in 1945 werd opgericht (en tot het eind van de jaren zestig voortbestond), omdat de leden het niet eens waren met de grondbeginselen van de Twentse Kunstkring, om belangstelling te wekken voor moderne schilder- en beeldhouwkunst; Riemko Holtrop (1914-1996), een belangrijke pionier van de moderne kunst in Nederland en de drijvende kracht achter deze groep, was ook lid van de groep.

Het Kunstzaaltje van de Groote Sociëteit werd gebruikt als tentoonstellingsruimte van 1917 tot tenminste november 1940 (Twenstche Dagblad Turbantia, november 1940).

 De Grand Tour Gezamelijke Kunsttentoonstelling van 1917 in het Kunstzaaltje van de Groote Sociëteit

De eerste van de Grand Tour Gezamenlijke Kunsttentoonstellingen werd gehouden in Lochem, waarna de collectie naar Enschede verhuisde en werd tentoongesteld in het Kunstzaaltje van de Groote Societeit in de Langestraat.

De gezamenlijke kunsttentoonstelling in het Kunstzaaltje van de Groote Societeit werd geopend op 30 september 1917 en duurde tot 6 oktober 1917.  Een krantenadvertentie over het “Kunstzaal Groote Societeit: Tentoonstelling van schilderijen, etsen en schetsen van W J Dingemans, H Dingemans Numans en Simon Maris” werd geplaatst in het Twentsch Dagblad Tubantia en Enschedesche Courant van 1 oktober 1917.  De tentoonstelling was 's middags geopend van 14.00 tot 17.00 uur.

Uit de tentoonstellingscatalogus van de Tentoonstelling in het Kunstzaaltje van de Groote Societet blijkt dat Simon Maris 23 schilderijen had, Waalko Dingemans 15 schilderijen en 45 etsen en tekeningen, terwijl Henriette Dingemans Numans 16 schilderijen op de tentoonstelling had hangen. 

1 Tentoonstellingscatalogus: t’ Kunstzaaltje van De Groote Sociëteit voor Waalko Jans Dingemans Henriette Dingemans Numans en Simon Maris, Enschede, 30 september tot en met 6 oktober 1917. 2 Tentoonstelling Criticus: 2 Oct 1917, Twentsche Dagblad Turbantia and Enschedesche Courant No 232 2 Oct 1917, Onbekende kunstcriticus

 De kunstkritiek op de tentoonstelling werd op 2 oktober gepubliceerd in het Twentsche Dagblad Turbantia en Enschedesche Courant (door een onbekende Kunstcriticus). “Dit is een zeer belangwekkende teentoonstelling welke deze drie schileders in het Kunstzaaltje de Groote Societeit gebracht.  Belangwekken om de hooge kunstgehalte der talrijke doeken, maar tevens om de groote verscheidenheid van werke welke op deze gecombineerde expositie is genieten valt.

W J Dingemans, doet zich in de eerste plaats kennen, als een groot teekenmeester.  De wijze waarop deze de tekenstif handteert, is schitterend.  Paarden in alle stande, doch bij voorkeur werk-paarden.

De doeken van Mevrouw Dingemans … de schilderes bezit een onwikkeld kleurgevoel en hierdeme weet zij te werken.  Haar doeken maken een allezins beschaafden indruk en zijn over ‘t geheel brilliant van kleur.  De bescheiden opzet der bloemenstukken veraden tock temperament end it geeft zelfs het kleinste werkje een zekere bekoorlijkheid.

Waar Mevrouw Dingemans, Numans de weergave van het eenvoudig schoon, het zachte en teere betracht, is het Simon Maris, die zich meer aantroken gevoelt tot het plastische, tot het brute schoon, het realisme end it met een genial brutaliteit op het doek brengt, zeer raak vaak en goed getroffen als door een lens van een fototoestel.” (Kunstcriticus, Twentsche Dagblad Turbantia en Enschedesche Courant, nr 232, 02-10-1917)

Verkochte kunstwerken op de tentoonstelling

De tentoonstelling in Enschede was bijzonder succesvol en een aantal kunstwerken werd verkocht.  In totaal verkochten WJ Dingemans en HG Dingemans Numans voor f 1200 aan kunstwerken, aanzienlijk meer dan de meeste andere tentoonstellingen in de tournee.  Etsen werden gekocht door Mevr. Blijdenstein, van Villa De Groote Schuur (bouwjaar 1912), M H Tromplaan 23, Enschede (echtgenote van de bankier Mr. Benjamin Willem Blijdenstein Jr): No 29 Rust bij de Ploegen met lijst f 12,50, en No 47 Steenbikker met lijst f 11. Mev W J Blijdenstein van Rembrantstraat 45, kocht de ets No 20 Gevangenpoort te Woudrichem met lijst f 15,5

Uit de beschikbare gegevens in het Familiearchief Dingemans blijkt dat op de tentoonstelling van 1917 in Enschede de volgende kunstwerken zijn verkocht:

WJ Dingemans Senior Schilderijen:

No 25 Regendag Rotterdam f 300,

No 28 Stand Sleeppaarden, Oude Hoofd, Rotterdam f 200,

No 29 Het Wittepaard f 225,

WJ Dingemans Senior Etsen:

No 20 Gevangenpoort te Woudrichem f 12.5 x3, 

No 21 Amstedam Poort te Haarlem II f 12.5 X3,

No 22 Sleeperspaarden (drooge naald) f 12.5

No 29  Rust bij de Ploegen f 12.5

No 47 Steenbikker f 11

No 27, X4, No 31, No 33 2X, No 35 X3, No 36, No 37 X3, No 40, No 46 X2, No 51 X2, No 52 X2, No 55 X6, No 61, No 62.

HG Dingemans Numans Schilderijen:

No 42 Renonkels f 125

Simon Maris Schilderijen:

Het is niet helemaal zeker welke werken door Simon Maris zijn verkocht, maar de volgende werden niet meegenomen naar de latere tentoonstellingslocatie, zodat wordt aangenomen dat ze zijn verkocht.

No 3 In het Atelier f 350

No 8 De Naaister f 200

No 10 Zigenunervrouw en kind f 450

No 13 Moeder en Kind f 275

No 20 Zeeeffect f 110

 Andere kunsttentoonstellingen in het Kunstzaaltje Groote Sociëteit, Enschede 1917 to 1940

1917 Tentoonstelling van schilderijen Salomon Garf (1879-1943), Amsterdam in de nieuwe Kunstzaal Groote Sociëteit Enschede, 6 to 16 April 1917, Twentsch dagblad Tubantia 06-04-1917 (een vriend van Simon Maris)

1917 Tentoonstelling van schilderijen Waalko Jans Dingemans Senior (1873-1925), Gorkum, Henriette Gesina Dingemans Numans (1877-1955), Gorkum, and Simon Willem Maris (1873-1935),  Amsterdam in de Kunstzaal Groote Sociëteit Enschede, 30 September to 6 October 1917, Twentsche Dagblad Turbantia en Enschedesche Courant No 232 2 Oct 1917

1917 Tentoonstelling van schilderijen August W van Voorden, Rotterdam (1881-1921)  Kunstzaal Groote Sociëteit Enschede, December 1917 to 1 January 1918, van wege Kunstgenotschap Enschede

1919 Tentoonstelling van schilderijen en aquarellen van meesters der Haagsche- en Barbizonschool, gehouden door Kunsthandel E.J. van Wisselingh & Co. Amsterdam (1838-), Rokin 78-80 from 1911, Groote Sociëteit Enschede, 22 to 30 November, (kunsthandel sinds 1838 gespecialiseerd in Hollandse en Franse meesters uit de 19de en 20ste eeuw, nu op Runway 41, 2012 DC Haarlem, https://www.wisselingh.com/)

1923 Tentoonstelling van Hendrik Cornelis van Mourik, Dordrecht (1877-1944) Kunstzaal Groote Sociëteit Enschede

1935 Jubieleum Tentoonstelling van werken Gerard C Krol (1882-1950), Enschede, Kunstzaal Groote Sociëteit Enschede, 2 November.. Gerard C Krol  woonde van 1910 tot 1950 in Enschede en was leerling van de Academie voor Beeldende Kunsten Rotterdam en bestuurslid en enige malen voorzitter van de in 1934 opgerichte Twentsche Kunstkring. Vvanaf 1906 lid van Vereeniging Sint Lucas, Amsterdam

1937 Tentoonstelling van Grootmeesters van de 17e Eeeuw in de Kunstzaal Groote Sociëteit Enschede Kunsthandel D Katz te Dieren (1880-1964)  Twentsche Kunstkring ,15 to 23 January 1937

1938 Tentoonstelling van Oude Schilderijen Amsterdamsche Kunsthandel P de Boer(1922-2016), , Groote Sociëteit Enschede, 15-25 October 1938, De Groene Amsterdamme 15-10-1938 p11

1938 Tentoonstelling van 16e en 7e Eusche Schilderijen uit het bezit, N.V. Amsterdamsche Kunsthandel Paul Cassirer & Co (1903-2006), Enschede, Groote Sociëteit-Kunstzaal, 1 - 6 December 1938

1940 Tentoonstelling van Marius Richters (1878-1955), Kunstzaal Groote Sociëteit, Enschede, 16 - 30 November 1940, (10-5 uur)

 Bronne

RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis              https://rkd.nl/

Archief Simon Maris en familie                                              https://rkd.nl/en/explore/collections/257

Delpher Online Krantenbank                                                 https://www.delpher.nl/

Erfgoed Enschede                                                                   https://collecties.erfgoedenschede.nl/

Mijn Stad Mijn Dorp - Het erfgoed van Overijssel                   https://mijnstadmijndorp.nl/

Dingemans Familie Archief