List en bedrog of bruut geweld

Verzet en illegaliteit stonden voortdurend voor moeilijke keuzes. Immense druk, spanning en angsten speelden daarbij geen geringe rol. De eerste en belangrijkste keuze was: gaat de verzetsgroep wel of niet geweld gebruiken. Sabotage en liquidaties waren spectaculair, maar ook gevaarlijk. En: geweld roept geweld op. Als een succesvolle liquidatie had plaatsgehad en de bezetter antwoordde dan met moorddadige represailles, in de loop van de oorlog steeds moorddadiger trouwens, kon je als verzetsgroep dan nog wel zo tevreden zijn over die geslaagde liquidatie? Wat kon je geweten verdragen? Overigens, zonder risico was geweldloos verzet natuurlijk ook niet – ontdekking leidde net zo goed tot strenge straffen. Maar toch, een principieel verschil was er wel; en ook voortdurende discussie over de mate van effectiviteit. Tijd om een aansprekend voorbeeld te zoeken: Olst.

Het verzet in Olst kreeg te maken met de in Zwolle ondergedoken geneeskunde-student Theo Weterman – kort voor zijn afstuderen tot onderduik gedwongen, omdat hij de voor studerenden verplichte loyaliteitsverklaring weigerde te ondertekenen. Toen hij zich in de illegaliteit in Zwolle en omgeving ging verdiepen, op uitnodiging van verre familie, benaderde hij het verzet van de ambtelijke kant: ambtenaren waren het, die iets wilden doen aan de noodzaak, distributiebonnen voor onderduikers te regelen. Zonder bonnen geen brood. Het was inmiddels zomer 1943, toen er discussie tussen verschillende verzetsgroepen ontstond: overvallen op distributiekantoren of op die kantoren werkzame ambtenaren kaarten achterover te laten drukken of anderszins te manipuleren; de keuze dus tussen slimheid en geweld. Weterman propageerde de weg van de sluwe manipulatie, ook omdat hij een afkeer had van het tegengeweld oproepende “show-element” van overvallen (De Pruus komt, p.92). Deze tactiek had een heel behoorlijk succes, en zo kon zich een geoliede machine ontwikkelen, waarmee de behoeftes van vele onderduikers voorbeeldig bediend konden worden. Zo voorbeeldig, dat de bezetter lont begon te ruiken en tegenmaatregelen begon te verzinnen. Winter 1943/44 meende hij die gevonden te hebben met de invoering van een Tweede Distributiestamkaart. De eerste hadden onderduikers zelf meegebracht, daarop kon aanvankelijk naar hartelust gemanipuleerd worden, maar een tweede kon een onderduiker natuurlijk niet aanvragen en dan zou het bedrog vanzelf ophouden. Voor Weterman was goede raad in dit geval helemaal niet duur, maar een kwestie van goede organisatie: er moesten Tweede Distributiestamkaarten vervalst worden. Zo ontstond een intensieve en soepel verlopende samenwerking om persoonsbewijzen en stamkaarten te stelen en te vervalsen. “De Pruus komt” beschrijft de technieken uitvoerig. En door de ambtelijke en administratieve aanpak hebben we ook een precies beeld van de doelgroep, alleen al in Olst zo’n tweehonderd onderduikers (Landelijk bedraagt volgens Wikipedia het geschatte aantal onderduikers 350.000, een enorm aantal, vooral als men bedenkt dat de totale Nederlandse bevolking maar de helft was van de huidige…).

 “De Pruus komt”(p.92) noemt het een “Bont gezelschap” ,wat zich daar in Olst verstopte, maar dat was het natuurlijk niet. Bont wel, maar geen gezelschap, iedereen ongetwijfeld met zijn eigen zorgen en angsten, allen afhankelijk van de Olster illegaliteit onder leiding van Theo Weterman. Zestien joden waren er, vierenveertig mannen lagen overhoop met de  Arbeitseinsatz, verder twaalf geallieerde piloten, twintig mensen uit de illegaliteit, een Nederlandse soldaat, twee politiemannen, een professor, zes Italianen (?) en … honderd spoorwegemployés. Die laatste en grootste groep kwam direct voort uit de spoorwegstaking van september 1944. Hoewel de Werkplaats van de Spoorwegen in Zwolle net voor de oorlog was gesloten en ontmanteld, woonden nog veel spoorwegmensen in de Zwolse wijk Assendorp en vreesden represailles vanwege de staking. Onderduik leek de enige oplossing. Op landelijk niveau veroorzaakte de immense toestroom ernstige organisatorische problemen, soms met grote onenigheid. Maar op het plaatselijke niveau van het kleine Olst lukte het wonderwel, dank zij de slimme student Theo Weterman. Voorname verdienste: geen geweld.