WO2 uitgelicht: Onderduiken in Overijssel

Je verstoppen omdat je door de Duitsers gezocht werd – zo kan “onderduiken” kort gedefinieerd worden. Een korte definitie voor een breed terrein, er waren vele soorten getroffenen. Ook hier gold: in de loop van de oorlog nam het aantal toe. Het laten onderduiken werd een belangrijke taak van de illegaliteit. De aanpak werd mettertijd professioneler, en dat was nodig ook, want het onderbrengen van grote aantallen randstedelingen op het Overijsselse platteland bleek een verleiding voor verradersoren, een boer met een hele groep plat Rotterdams sprekende knechts was natuurlijk uiterst verdacht.

Eerste ervaringen werden opgedaan met ontsnapte krijgsgevangenen en neergestorte piloten. Die moesten in de regel zo snel mogelijk richting thuisfront verder getransporteerd worden. Verschillende “pilotenlijnen” zorgden voor een eerste onderduikvariant. Al gauw kwamen daar de vanwege ras of politieke overtuiging vervolgden bij: Joden en communisten. Het duurde helaas geruime tijd, voor het dodelijke gevaar van Hitlers rassenleer tot alle Joden doorgedrongen was, maar toen nam het aantal onderduikers, met de bijbehorende infrastructurele problemen van huisvesting en voeding snel toe.

Een volgende categorie waren de mannen die aan gedwongen tewerkstelling in Duitsland wilden ontkomen. Hierbij duikt een interessant religieus-ideologisch aspect op. Jonge mensen in Duitse dienst zouden gemakkelijk geïndoctrineerd kunnen worden. Het nationaalsocialistische gedachtegoed – of beter gedachtekwaad – was zo ongeveer het tegendeel van de christelijke geloofsleer. Vooral protestantse, en nog specifieker gereformeerde gelovigen hadden daar de grootst mogelijke moeite mee, hun kinderen dienden er tegen beschermd te worden. Er was dus een sterke motivatie, Arbeitseinsatz in Duitsland te vermijden, als het moest door onderduik.

Lichtend voorbeeld voor deze denk- en handelswijze was ds. Slomp uit Heemse bij Hardenberg, die door zijn contacten met Duitse geloofsgenoten al in de jaren dertig terdege was ingelicht over het nationaalsocialisme (Lees hier meer over Frits de Zwerver). Hij had er een absolute, definitieve en fanatieke afkeer van de nazi’s aan overgehouden en was onmiddellijk na de bezetting in actie gekomen. Veelal per fiets (zolang hij in de provincie bleef), desnoods per trein (als hij naar de Randstad moest) mobiliseerde hij onder de schuilnaam Frits de Zwerver massa’s onderduikadressen als ideologische schuilplaatsen. Hij moet een eminent netwerker geweest zijn, gezegend met heel veel overtuigingskracht om aarzelende boeren er toch toe te brengen, hun christelijke plicht te doen. Dat betekende: hun begrijpelijke doodsangst te overwinnen. In 1942 werden zo heel wat arbeidsdienst-mijders onder dak gebracht, in 1943 kwamen daar ook nog eens talrijke studenten bij, die voor de keus geplaatst werden: òf de loyaliteitsverklaring (aan de Duitsers) ondertekenen, òf dwangarbeid in Duitsland – onderduiken was de aantrekkelijkere optie, waar die onderduik voor Joden de enige levenreddende uitweg was. Kortom, de organisatorische problemen voor de illegaliteit groeiden; men probeerde wel enige structuur aan te brengen, maar naast bepaalde organisatievormen van het verzet was er toch ook altijd vrijwel onbeheersbare wildgroei, het verzet trok nu eenmaal ook avontuurlijke lieden aan, die een zekere wildwest-cowboy-mentaliteit wilden uitleven.

In Zwolle balanceerde de groep van Henk Beernink (alias de ‘Groene’) regelmatig op de geweldsgrens. OD (Ordedienst) en LO (Landelijke Organisatie tot hulp aan onderduikers) waren de meer vreedzame organisatievormen, die de zaken door veelvuldig vergaderen probeerden te stroomlijnen, vergaderingen bij onderduik-verleners thuis, in kerkgebouwen ook, waar men tot diep in de oorlog per trein naar toe reisde – de openbaarheid was grenzeloos naïef. In Kampen wilde Frits de Zwerver de oprichtingsvergadering graag laten voorafgaan door een godsdienstoefening, hij had de preek al klaar: “De roeping van het Calvinisme in deze tijd” (De Pruus komt, p.88 e.v.). Het kostte de organisatoren nog heel wat moeite, de bijeenkomst wat kleinschaliger te houden. Niettemin beantwoordde een van de deelnemers op weg er naar toe de vraag van een kennis, wat hij zo laat nog te doen had, met schrikbarende naïviteit: “Ik ben op weg naar een geheime vergadering”. Maar in de illegaliteit sleet naïviteit snel.