WO2 uitgelicht: Soldaten en communisten

De Duitse bezetter deed aanvankelijk zijn best het vooroorlogse bestaan zo ongestoord mogelijk weer op te pakken. Immers, zolang het volk geloofde dat het “nieuwe Normaal” nauwelijks afweek van het “oude Normaal”, bezorgde het de nieuwe machthebbers geen last. Al gauw mochten ze echter vaststellen dat Nederlanders altijd ongehoorzaam zijn en bevelen van boven lang niet altijd opvolgen, wat dan weer tot strengere actie leidde – escalatie was een logisch proces van toenemend verzet. Die verharding kreeg nog eens een impuls van de andere, de bezetterskant, toen het verliezen van de oorlog steeds duidelijker vormen begon aan te nemen. Op het eind van de bezetting waren de vijandelijke ingrepen het hardst en het talrijkst. De weerstand van de gemiddelde Nederlander nam toe naar gelang de Duitse nederlaag onontkoombaarder werd.

Maar er waren ook groeperingen die van meet af aan verzet boden. Twee daarvan mogen hier genoemd worden. Ten eerste waren de Nederlandse militairen hoogst ontevreden over het verloop van de vijfdaagse veroveringsoorlog, die ze naar hun idee toch tamelijk smadelijk verloren hadden. De chantage, na het misdadige bombardement op Rotterdam nog meer steden zo aan te pakken, had de Nederlandse capitulatie misschien wel begrijpelijk, maar niet erg verteerbaar gemaakt. Er was minder strijd geleverd dan gekund had: veel militairen zaten knarsetandend van frustratie thuis, en vooral de reserve-officieren onder hen zonnen op mogelijkheden tot verzet en begonnen al in 1940 hun netwerken aan te spreken. Een tweede categorie van al op voorhand gewaarschuwden werd gevormd door de communisten. Die hadden veel internationale contacten en wisten al uit de jaren dertig, hoe meedogenloos de Nazi’s met hun communistische Duitse landgenoten omgingen: zij waren de eerste “bewoners” van de concentratiekampen en in Nederland wisten hun partijgenoten precies, wat hun direct na de bezetting te wachten stond: ook het communistische verzet werd al in 1940 op poten gezet.

De militairen kwamen met hun capitulatie-syndroom al snel bij elkaar om tegenmaatregelen te verzinnen. Er moesten “weerbare groepen” gevormd worden, “met het doel zo nodig rust en orde in het land te handhaven, indien de Duitse bezetting onverwachts zou vertrekken”(De Pruus komt, p.80). Nu, van dat laatste was voorlopig geen sprake en dus zocht de “Ordedienst” andere taken, in Zwolle onder leiding van de reserve-officier A.W.Bijl (die aan het merkwaardige idee van schuilnamen meedeed, maar wel met een knipoog: hij noemde zich zelf “de Houthakker”, verhaal over mijnheer Bijl). Hulp aan onderduikers werd een belangrijke OD-taak, anderen waagden zich aan spionage, al gauw opgemerkt en afgestraft door de bezetter, die door middel van under cover-infiltratie een grote groep Almelose OD’ers, die zich bezighield met het organiseren van een vluchtroute voor neergeschoten Engelse piloten, in de val wist te lokken door ze een overtocht naar Engeland voor te spiegelen. Vier van de zestien gearresteerden werden op 19 november 1942 op een schietbaan bij Soesterberg doodgeschoten (p.81).

Als gezegd wisten de Overijsselse communisten heel goed wat hen te wachten stond. In Nederland ondergedoken Duitse communisten waren al vóór de oorlog door de Nederlandse politie opgepakt en uitgeleverd. Dat kon alleen maar erger worden. De strakke organisatie van de CPN had tot onmiddellijk gevolg het ontstaan van illegale stencils en krantjes. De Enschedese communist George Hekman stond aan de wieg van “De Tribune”, een half jaar later landelijk omgevormd tot “De Waarheid”. Helaas waren de financiën in handen van een onbetrouwbaar persoon, textielhandelaar Gerhard Bruggert, die niet alleen vakbondsgeld achteroverdrukte en daar een prettig vakantiehuisje van kocht, maar bovendien, verbannen naar Groningen, zijn Enschedese kameraden aan de SD overleverde. Dat kostte vele doden, maar Hekman werd na langdurig verhoor wegens gebrek aan bewijs vrijgelaten. Bruggert kreeg na de oorlog een gevangenisstraf van zeven jaar (p.83/84).