Niet alles waar op de kaart

Sommige kaartlezers gaan nogal prat op de waarheidsgetrouwheid van een kaart. Er worden historisch waargebeurde feiten aan ontleend. Het staat toch op papier? Dus was het er. Niets is minder waar. Sowieso is een kaart dikwijls een schematische weergave. Denk maar aan een wegenkaart. Omgerekend zouden de wegen meer dan twee kilometer breed zijn, wat onzin is. Vanwege het thema (wegen) worden die op papier extra dik en duidelijk aangegeven. In het depot van Historisch Centrum Overijssel, maar ook in andere archieven, liggen de laden vol met nooit uitgevoerde schetsen. Plannen voor het dempen van bijvoorbeeld singels van vele binnensteden om een weg aan te leggen, zijn in elk historisch centrum wel te vinden. Vaak werden de plannen (gelukkig) niet gerealiseerd. Het bleef bij papier, omdat de uitvoering te duur bleek of de technieken nog tekort schoten.

Een vreemde kaart uit het kaartendepot van Historisch Centrum Overijssel, al was het alleen maar om het lettertype. Zo te zien is het een manuscriptkaart. Het kenmerk van dit exemplaar is toegang 0140.2 inventarisnummer 750. Rijkswaterstaat. Er staat ook een oud nummer, te weten 2. De kaart is wel openbaar, maar nog niet erg goed toegankelijk. Voorloopig ontwerp van eene indijking van de Zuiderzee bij het eiland Schokland staat er te lezen. De maker en het jaar zijn onbekend. Negentiende eeuw, hoogstwaarschijnlijk, maar wanneer?

Onder in het midden staat duidelijk ‘Schokland’. In een oude inventaris, waarop we wel vaker terugvallen bij mysterieuze of vreemde kaarten (en ook bij andere kaarten) staat bij het in rode inkt geschreven ‘R.W.S. 750’: Voorlopige schets van de indijking van de Zuiderzee. In de nabijheid van het eiland Schokland, uit archief Rijkswaterstaat, rubriek zeewerken nummer 2. Ook dit is wat summier, maar de nummers komen overeen, en de onderwerpen ook.

Na de Napoleontische tijd deelde Rijkswaterstaat Nederland op in vier afdelingen en in zestien districten. Overijssel viel onder het zesde district, vierde afdeling. De zeehavens en zeeweringen (dus ook de Zuiderzeedijk tussen -pak ‘m beet- Lemmer en Vollenhove) werden vanaf 1820 van het Rijk overgenomen. We gaan niet in op de (overigens interessante) geschiedenis van de administratieve indelingen van Rijkswaterstaat -dat staat uitvoerig beschreven in de inleiding op de inventaris 0140.1, maar we gaan terug naar de kaart.

Schokland hoort sinds 1798 bij Overijssel. Ongeveer vijfentwintig jaar later (in 1824 en in 1825) werd naast andere delen van Overijssel ook dit eilandje geteisterd door hevige stormen, waarbij een onleefbare situatie ontstond, de reden waarom het in 1858 werd ontruimd. Op de kaart is een plan ingetekend, waarbij Schokland een centrale rol kreeg toebedeeld. Het eiland wordt opgenomen in een aan te leggen zeedijk die van Oldemirdum via Schokland met een knik naar Vollenhove zou gaan lopen. ‘In te dyken gronden’, ‘Zuider Zee’ en  ‘aan te winnen land door vangdammen’, staat er. Zuiderzee dus. De vangdammen zouden dienen als landaanwinning tussen de dijk en het vaste land (Kampereiland). Op het door dijken verbonden Schokland staat Emmeloort met een T. Vanaf ongeveer 1820 is men dit met een D gaan schrijven, volgens Wikipedia. Dat zou betekenen dat de kaart tussen 1798 en 1820 is vervaardigd, toen er nog mensen woonden.
Zonder woorden vertelt de kaart ons dat men al lang voor Lely bezig was de Zuiderzee te temmen. Dit voorlopige plan is nooit uitgevoerd, vermoedelijk omdat de problematiek van de Zuiderzee een centralistische aanpak behoefde en geen provincie-gestuurde, immers vele provinciën lagen aan deze waterwolf. Uiteindelijk liggen er nu de Flevovlaktes van ingenieur Lely. Deze kaart, het Voorloopig ontwerp, plaatst onze Flevopolders, de Noordoostpolder en de bedenker Lely heel mooi in perspectief. Meer dan een eeuw eerder voor de aanleg van de Afsluitdijk, maakte men deze voorlopige schets, die aanwees waar de in te dijken gronden kwamen te liggen en waar de vangdammen land moesten aanwinnen. Deze kaart laat het Overijsselse deel zien van onze strijd tegen het Zuiderzeewater. Die strijd was niet alleen een Hollandse maar ook een Overijsselse aangelegenheid. Deze met de Zuiderzee werd gevoerd bij de Kop van Overijssel.

- Ester Smit, team Collecties