Over de kerkklokken en het luidboek in Zwartsluis
In de toren van de Nederlandse Hervormde Gemeente in Zwartsluis hangen twee luidklokken, een grote en een kleine. Ze hebben elk hun eigen historie.
De grote klok is de oudste. Ze dateert van 1566 en droeg. Als opschrift, ”Peter ben ic ghegoten van Adriaan Steylart te Mechelen binnen, Loeft Gode uyt regten minnen int jaar MDLXVI." De klok heeft een hoogte van 91cm, en een diameter van 89.3 cm. En is van Brons. Deze klok was oorspronkelijk bestemd voor het carillon van het Amsterdamse stadhuis, maar ze kwam terecht in de toren van de Oude Kerk daar. Om onbekende reden vond ze tenslotte een plaats in de Sluziger toren. Een wat vreemde gang van zaken. De beurtvaart van de Overijsselse Zuiderzeevaart kust heeft bij dit soort transactie een belangrijke rol gespeeld
Op proclameerde rijkscommissaris van de Duitse bezetting de Metalgutverordnung. Waarbij o.m. de Nederlandse kerkklokken werden gevorderd. Ze werden de kerkklokken op 11 maart 1943 werden uit de Sluziger klokken gehaald. De notulen van de Kerkvoogdij vermelden dit feit in de volgende bewoordingen: Op deze morgen had zichten menigte verzameld in de Kerkstraat, die met stomme ontroering van deze droeve gebeurtenis getuige was."
Toen de oorlog voorbij was keerden op 22 maart 1946 de klokken weer terug in Zwartsluis. Waar ze in Duitsland teruggevonden zijn hebben we nog niet kunnen ontdekken. Helaas was de grote klok zo zwaar beschadigd een groot deel van de flank en de slagring ontbraken. Ongeveer 120 á 130 kilo. De firma Jacobus van Bergen uit Midwolda opdracht de klok zo natuurgetrouw na te maken, naar het model van de oude en met dezelfde versieringen: een Petrusbeeld, een beeld van Maria met het Kindeke Jezus op de arm, een zeilschip en het wapen van Amsterdam.
Nieuw is het opschrift door de toenmalige predikant ds. J. A. Raabe gedicht:
In bange oorlogstijd naar Duitsland weg geroofd.
Maar sinds wij zijn bevrijd - God zij er voor geloofd -
herkregen, eerst in jammerlijke staat,
doch nu opnieuw gevormd naar 't oud formaat.
De kleine klok heeft ook haar eigen historie. Ze is vervaardigd in 1606 en draagt als opschrift: "Henrick Wegewaert heft mij gegoten in der stad Kampen Anno 1606." ze kwam licht beschadigd uit Duitsland terug. (22-3-1946). Op 31 augustus 1946 werden de klokken opnieuw ingeluid. Als sprekers traden op ds.J.A. Raabe, burgemeester D. de Koning en de kerkvoogd H. Potman. Geschiede het luiden eertijds met handkracht, tegenwoordig is de bediening geheel mechanisch. De oude klok waarvan nog 464kg. over was, werd voor f.1000,- verkocht aan het Rijksmuseum'
Het luidboek
Het zal niet vaak voorkomen dat een aantekenboek, aan8evangen in 1822 nog steeds in gebruik is. De meeste zullen of vernietigd of in archiefkasten terecht gekomen zijn. De Hervormde Gemeente van Zwartsluis is in het gelukkige bezit van een luidboek of zo als met grote letters op dg kaft staat: begrafenisregister, dat nog steeds dienst doet volgens de huidige klokkenluider dat nog 30 à 40 jaar gebruikt kan worden alvorens volgeschreven te zijn. Het is een zware foliant, stevig gebonden en ondanks zeer hoge ouderdom nog in uitstekende staat. De inkt mag wat verbleekt zijn, maar alles is nog goed leesbaar, dankzij mede de omstandigheden dat degene die met de administratie belast waren over algemeen duidelijkheid schreven, soms zelfs fraai, zoals koster Lubbers een zei, maar die is dan ook tevens schoolmeester.
Het luidboek was en is eigenlijk een kasboek. Het luiden van de klok moest betaald worden. De ontvangsten werden genoteerd en aan ’t eind van het jaar opgeteld. Vijf procent van het totaalbedrag was voor de klokkenluider. De kosten varieerden sterk. In 1822 was het hoogste tarief f.3,90 het laagste f.0,25- al naar iemands welstand. Voor wie niets kon betalen werd echter toch geluid, maar dan pro Deo. Tegenwoordig is er een uniform tarief van f. 35,-' van een instructie is ons nog niets bekend, althans iedere luider noteerde op zijn manier. De eerste tien jaren werd geen leeftijd vermeld. Soms ontbreken de vermeldingen van familiebetrekkingen, zoals echtgeno(o)(t)(e) van …. en kind van… Als bron voor genealogen heeft het boek dus weinig waarde, te meer daar niet voor iedere overledene werd geluid. Zo zal men er geen namen van Joden in aantreffen - ze hadden immers een geheel eigen begrafenisritueel.
Het boek kent twee hiaten. In 1932 werd de nieuwe toren gebouwd en van 22 oktober 1931 tot 4 januari 1933 kon er niet geluid worden. Het tweede hiaat is de oorlogsperiode geweest. Van juni 1940 tot 7 november 1946 -zwegen de klokken. Opvallend, maar verklaarbaar, is de daling van de inkomsten in de eerste jaren na 1886. Door de kerkscheuring van dat jaar - de doleantie was de verhouding tussen de Hervormden en Gereformeerden zo slecht dat voor velen van laatstgenoemden niet geluid werd. Hoewel het luidboek een strikt zakelijk karakter heeft, zal men bij het doorbladeren ervan toch wel de emoties gevoelen, die ook in ons wakker worden bij het betreden van een kerkhof. Zij waren eens wat wij zijn. Memento mori.
*Dit artikel kwam mede tot stand dankzij de informatie verkregen van de heren R. D. Leenman. W. Muurling en D. Driessen. Hiervoor onze hartelijke dank.