image/svg+xml

18 oktober 1879 - Een gewezen dienaar van policie

Verhaal

18 oktober 1879 - Een gewezen dienaar van policie

Plaatje bij verhaal: maurits_van_den_bos.jpg

Bij zijn huwelijk in 1861 is de geboren en getogen Amsterdammer Mauritz van den Bos Dienaar van Policie. In zijn huwelijk met Elizabet Bragman schenkt zijn vrouw het leven aan negen kinderen. Maar als zijn vrouw zes maanden zwanger is van het achtste kind, wordt Mauritz ingeschreven te Ommerschans, veroordeeld voor bedelarij. Verder kan Mauritz onmogelijk de vader zijn van het negende kind, want het jaar, voorafgaand aan haar geboorte, zat hij in de Ommerschans opgesloten. Als we de bronnen op een rij zetten dan blijken alleen de eerste twee kinderen van Mauritz te zijn...

 

 

Op 24 april 1861 trouwen de 26-jarige Maurits van den Bos en de 19-jarige Elizabet Bragman, beiden geboren te Amsterdam. Elizabeth is 6 maanden zwanger. Maurits is Dienaar van Policie.

wiewaswie.nl - Noordhollands archief - huwelijken Amsterdam 1861

 

Ze vestigen zicht aan de 1e Lindendwarsstraat in de Amsterdamse Jordaan (mei-juli 1861). 

stadsarchief Amsterdam - bevolking Amsterdam 1862

 


Na 2 maanden verhuizen ze naar het Kattegat, binnen de Grachtengordel, waar op 30 juli hun eersteling wordt geboren, zoon Wilhelmus Johannes. We zien dat Maurits nog steeds politie-agent is.

 

stadsarchief Amsterdam - bevolking Amsterdam 1862

 


Het jaar erop, mei 1862, verhuist het jonge gezin terug naar de Jordaan, nu naar de tweede Lindendwarsstraat. Hier wordt op 29 november 1862 zoon Martinus Mauritz geboren. Hier zien we dat Mauritz inmiddels zijn politie-uniform heeft ingewisseld voor de leren voorschoot van de smid. Vermoedelijk zal dit niet een gedroomde carrièrestap zijn geweest.

 

stadsarchief Amsterdam - bevolking Amsterdam 1863

 

 

beeldbank Amsterdam - Tweede Lindendwarsstraat in 1920

 


We zien verder dat het gezin op 1 mei 1863 ambtshalve is doorgehaald. Kennelijk zijn ze in de tussentijd verhuisd zonder dat netjes te melden.

Helaas is het bevolkingsregister van Amsterdam van 1863-1873 nog niet ontsloten (daar wordt anno 2018 wel hard aan gewerkt). Daardoor is nog even niet in beeld waar ze in deze 10 jaar gebleven zijn.

In de periode 1873-1893 komen we Maurits van den Bos 8 maal tegen in het bevolkingsregister. Bij geen van deze inschrijvingen woont hij bij zijn echtgenote Elisabeth Bragman. Op 19 oktober 1878 komt hij van het huis van Militaire Detentie te Oegstgeest naar de buiten Oranjestraat in Amsterdam. Een maand later wordt hij opgenomen in het Binnengasthuis, waar hij tot maart 1879 verblijft. Dan keert hij terug naar de buiten Oranjestraat waar hij woont tot 25 oktober 1879, als hij wordt uitgeschreven naar de Ommerschans.

We zien dat de Amsterdamse ambtelijke molens in 1879 al met enige achterstand kampen, want in Ommerschans is hij vandaag, op 18 oktober, voor de eerste maal ingeschreven. 

 

NL-AsnDA_0137.01_312_0035 - inschrijvingsregister Ommerschans 1879

 


Zo te zien is hij veroordeeld tot een jaar Rijkswerkinrichting, want op 20 oktober 1880 is hij ontslagen. Tijdens zijn verblijft bevalt zijn echtgenote -zoals eerder gesteld- van het achtste kind, dochter Elisabeth.

 

familysearch.org - geboortes Amsterdam 1880

 


We zien in de geboorteakte dat Elizabet Bragman woonachtig is op het adres Prinsengracht No 94. Dat klinkt als de dure gracht, maar dit is de overzijde, aan de rand van de Jordaan. We zien ook dat de eerste aangever, Willem Bruin, op hetzelfde adres woonachtig is. Zal hij de biologische vader van het kind zijn? In elk geval is duidelijk dat Elizabet geen idee heeft waar haar wettige echtgenoot uit hangt.

Als oplettende lezer heeft U natuurlijk in de kantlijn van de huwelijksakte al gezien dat het huwelijk zeven jaar later, in 1887, ontbonden is door de Rechtbank te Amsterdam. Met enig bladerwerk op familysearch.org vinden we de huwelijks bijlagen bij de inschrijving van de echtscheiding in de Burgerlijke Stand.

 

familysearch.org - huwelijksbijlagen Amsterdam 1887

 


Hier zien we dat Mauritz van den Bos de vordering tot echtscheiding heeft ingediend op grond van overspel. Hij stelt dat zijn echtgenote al sinds 1863 met een andere man woont en van hem 6 of 7 kinderen heeft.

familysearch.org - huwelijksbijlagen Amsterdam 1887

 


We zien dat  Elizabet Bragman niet is komen opdagen bij de Rechtzitting. Daarop "verleent de rechtbank verstek".

 

familysearch.org - huwelijksbijlagen Amsterdam 1887

 

familysearch.org - huwelijksbijlagen Amsterdam 1887

 

Het vonnis van de rechtbank is helder: het huwelijk wordt ontbonden op grond van overspel. Elizabet wordt veroordeelt tot het betalen van de proceskosten, die worden geraamd op 75 gulden. Volgens de website van het iisg komt dat overeen met een bedrag van 950 Euro in 2016.

Als Elizabet al in 1863 haar echtgenoot heeft verlaten (het kan natuurlijk ook andersom zijn gegaan), dan zijn dus alleen de twee oudste kinderen van Mauritz en de overige zeven van die andere man. Is dat de eerder genoemde Willem Bruin? We kijken naar de geboorteacte van het derde kind van Elizabet Bragman, dochter Johanna Elisabeth, geboren op 17 april 1867.

familysearch.org - geboortes Amsterdam 1867

 

 

Ook hier lezen we dat beroep en verblijf van Mauritz van den Bos onbekend zijn en ook nu is Willem Jacobus Bruin getuige en die woont ook nu op hetzelfde adres als Elizabet Bragman. Het verhaal lijkt dus duidelijk: Bruin is de werkelijke vader van de zeven jongste kinderen van Elizabet Bragman.

Op de website van het stadsarchief Amsterdam vinden we Elisabeth Bragman 8 maal in de bevolkingsregisters over de periode 1873-1893. De oudste van deze inschrijvingen is van 1879, het jaar waarin Maurits van den Bos voor de eerste maal op Ommerschans terecht kwam. Elisabeth woont met haar kinderen op het eerder genoemde adres Prinsengracht No 94. We lezen dat haar echtgenoot in Oost-Indie verblijft. Dat is feitelijk onjuist, want Maurits woont het jaar ervoor vanuit het militaire huis van detentie in Oegsgeest naar Amsterdam gekomen. Maar het is wellicht denkbaar dat hij vanuit een militaire loopbaan in Nederlands Indie in Oegstgeest terecht is gekomen. Ik heb daar nog geen bewijs voor kunnen vinden. 

Maar ook bijzonder is dat we hier haar werkelijke partner van dat moment: Willem Jacobus Bruin, niet aantreffen op dit adres, terwijl we in de geboorteacte van hun kind zien dat hij daar zeker wel woont.

 

stadsarchief Amsterdam - bevolkingsregister 1879

 

We zien dat het gezin hier in november 1883 vertrekt. Maar meteen eronder op dezelfde bladzijde (dus op hetzelfde adres) zijn zij opnieuw ingeschreven in februari 1884. In deze inschrijving zien we geen aantekening meer met betrekking tot haar wettige echtgenoot en Willem Jacobus Bruin maakt nu wel deel uit van het gezin. Wel wordt hij -als ongehuwd samenwonend met een gehuwde vrouw- onder aan het gezin ingeschreven.

 

stadsarchief Amsterdam - bevolkingsregister 1884

 

Het pand waar Elisabeth met haar gezin en de vader van de meeste van haar kinderen woonde in de periode 1879-1886, staat er 140 jaar later keurig bij.

 

drimble.nl - monumenten Amsterdam - Prinsengracht 94

 

Om het vervolg van dit verhaal begrijpelijk te maken, heb ik een overzicht gemaakt van de gevonden feiten in het leven van Maurits van den Bos. In lichtblauw staan de zaken die een relatie hebben met de Rijkswerkinrichtingen Ommerschans en Veenhuizen.



We zien dat Maurits na zijn eerste ontslag in 1880 slechts drie weken terug in zijn woonplaats Amsterdam is geweest. Vermoedelijk vervalt hij meteen weer in zijn oude gedrag: bedelen. Daarop wordt hij meteen weer naar Ommerschans gestuurd. Na een verblijf van anderhalf jaar is hij weer op vrije voeten. Maar na tien dagen wordt hij door de rechter in Assen naar Veenhuizen gestuurd. Hij zal Amsterdam helemaal niet hebben gezien. En zo gaat het nogmaals in 1884.

In 1886 trouwt Johanna Elisabeth van der Bos, het kind dat in 1867 is geboren en waarvan Maurits vrijwel zeker niet de biologische vader is. Maar omdat het kind geboren is binnen zijn echtvereniging met Elizabet Bragman, is hij per definitie de wettige vader.

 

wiewaswie.nl - Noordhollands archief - huwelijken Amsterdam 1886

 


Omdat Johanna Elisabeth slechts achttien jaren oud is, is toestemming van de ouders voor het huwelijk een vereiste. En dus wordt Maurits naar de notaris in Norg gebracht, waar hij zijn toestemming geeft. Natuurlijk moet hij geweten hebben dat Johanna zijn dochter niet is. Maar hij ondertekent de acte met een ferme handtekening.

familysearch.org - huwelijksbijlagen Amsterdam 1886

 

 

Een maand na de voltrekking van dit huwelijk komt Maurits weer op vrije voeten. Hij keert terug naar Amsterdam. Daar geeft hij zijn toestemming aan zoon Martinus Maurits -zijn bloedeigen zoon- om te trouwen. Sterker nog: hij is op 30 juni samen met zijn wettige vrouw Elizabet Bragman aanwezig bij de voltrekking van dit huwelijk en beiden zetten hun handtekening. Als je deze huwelijksacte ziet dan kun je niet vermoeden wat er op de achtergrond allemaal speelt. Precies drie maanden later is de rechtzitting waarop Maurits ontbinding van zijn huwelijk vordert op grond van overspel. Daar laat Elizabet Bragman verstek gaan.

 

wiewaswie.nl - Noordhollands archief - huwelijken Amsterdam 1887

 


Vermoedelijk is de directe aanleiding van Maurits om echtscheiding te eisen, dat hij in het huwelijk wil treden met Petronella Tongius. Zij is een Amsterdamse vondelinge, geboren in 1838.

 

wiewaswie.nl - Noordhollands archief - huwelijken Amsterdam 1888

 


In de huwelijksbijlagen bij dit huwelijk vinden we het uittreksel uit het geboorteregister van Amsterdam van 1838.

 

familysearch.org - huwelijksbijlagen Amsterdam 1888

 


En dit uittreksel brengt ons naar de inschrijving in het geboorteregister: Reg.10 fol.26.

 

familysearch.org - geboortes Amsterdam 1838

 


De kwaliteit van deze scan is nogal matig en daarom trek ik de locatie waar het meisje gevonden is nog even na bij het Stadsarchief. Medewerker Bart Schuurman bevestigt mij per kerende post dat het kind is gevonden in de gang tussen de Hollandsche Manege en de kopergieterij van de heer Zimmer. Op onderstaande stadsplattegrond van ca 1750 is de Nieuwe Menegie te zien. De kopergieterij van Zimmer is gevestigd in de gebouwen van de Stads-Metzeltuijn, oorspronkelijk het domein van stadsbouwmeester Daniel Stalpaert. De firma Zimmer was in de 19e eeuw de belangrijkste leverancier van gegoten straatmeubilair, waaronder de beroemde Amsterdammertjes.

 

rijksstudio.nl - deel plattegrond Amsterdam ca 1750 van Gerrit de Broen

 

Terug naar de aangifte in het geboorte register! De aangever beschrijft in detail wat er bij het kind is aangetroffen: "een hemdje, een borstrokje, een doekje, een mutsje, een japonnetje, een rokje, een paar kousjes, een paar sokjes, een oude roode lap en twee oude witte lappen". "zonder berigt". Er was dus geen briefje met nadere gegevens over de achtergrond van het kind. In 1845 is Petronella naar de wezengestichten in Veenhuizen is gestuurd. In 1860 is ze ontslagen, waarna ze terug keerde naar Amsterdam. Zij was dus bekend met Veenhuizen, de plaats waar haar aanstaande echtgenoot ruim twintig jaar na haar ontslag vier jaar van zijn leven had doorgebracht.
Het huwelijk met Petronella Tongius bracht Maurits van den Bos niet de rust waarop beiden ongetwijfeld hoopten. Misschien was het ook onmogelijk om de kost op een normale wijze te verdienen. In elk geval zien we dat Maurits in 1891 andermaal in Veenhuizen verblijft. Opnieuw trouwt er een kind van zijn ex-vrouw, dat formeel ook zijn kind is. En opnieuw moet hij dus zijn toestemming geven.
Bijzonder in deze huwelijksacte is dat er duidelijk staat dat niet alleen Maurits van den Bos in Veenhuizen woont, maar ook de bruid en haar moeder. Dat is volstrekte onzin, maar kennelijk interesseert het geen der aanwezigen bij de huwelijksvoltrekking...

 

wiewaswie.nl - Noordhollands archief - huwelijken Amsterdam 1891

 


Nu zijn het twee veldwachters van het gesticht die de boodschap overbrengen aan de notaris in Assen en die er voor zorgen dat Maurits zijn handtekening zet.

 

familysearch.org - huwelijksbijlagen Amsterdam 1891

 

Willem Jacobus Bruijn

In de bevolkingsregisters van Amsterdam zien we dat Willem Jacobus Bruijn niet altijd bij Elizabet Bragman woonde. Zo zien we dat hij van 13 februari 1892 tot 26 juni 1893 op twee adressen bij Elizabet woont, maar daarna verhuist naar een toevlucht voor ontheemden aan de Zwanenburgerstraat. Van daaruit wordt hij op 28 maart 1894 naar huize Meerenberg in Bloemendaal gebracht, het krankzinnigengesticht van Noord Holland.

stadsarchief Amsterdam - bevolkingsregister 1892 (overgenomen delen)

 

Terug in Veenhuizen

En intussen is Maurits van den Bos weer terug in Veenhuizen, waar hij deelgenoot wordt van de invoering van de signalement-kaart in 1896. Alle bedelaars in de Rijkswerkinrichting Veenhuizen worden op de moderne wijze geregistreerd.

NL-AsnDA_0137.01_339_2097 - signalementskaarten Veenhuizen 1896

 


Op de signalementskaart zien we niets over een militair verleden in Nederlands Indie. Dan blijft nog wel de vraag staan waarom Maurits in 1878 in Oegstgeest was opgesloten. Ongetwijfeld gaan de archieven dit feit nog bloot geven.

 

NL-AsnDA_0137.01_339_2098 - signalementskaarten Veenhuizen 1896

 

NL-AsnDA_0137.01_339_2099 - signalementskaarten Veenhuizen 1896

 


In 1897 trouwt opnieuw een zoon van Elizabet Bragman. In de acte zien we dat Maurits nog steeds in Veenhuizen verblijft. Omdat dit kind meerderjarig is, hoeft Maurits geen toestemming te geven.

 

wiewaswie.nl - Noordhollands archief - huwelijken Amsterdam 1897

 


In 1899 overlijdt Willem Jacobus Bruijn, slechts 53 jaar oud en ongehuwd. Niets verraadt dat hij vader van zeven kinderen is en inmiddels grootvader. Zelfs zijn naam staat tussen aanhaaltekens.

 

wiewaswie.nl - Noordhollands archief - overlijdens Bloemendaal 1899

 

wiens verblijf of bestaan onzeker is

In 1900 trouwt opnieuw een papieren zoon van Maurits van den Bos. Slechts drie jaar is verstreken sinds het vorige huwelijk, maar kennelijk zijn de kinderen hun formele vader uit het oog verloren.

 

wiewaswie.nl - Noordhollands archief - huwelijken Amsterdam 1900

 

De vermoedelijke reden dat de kinderen van den Bos hun papieren vader uit het oog zijn verloren, is dat Maurits en zijn echtgenote zijn verkast naar Leiden, waar ze op diverse adressen proberen te overleven. Zo wonen ze een aantal malen in het Minnehuis, het huis voor gereformeerde oude mannen en vrouwen.

erfgoed leiden - bevolkingsregister Leiden 1897

 


Intussen woont Elisabeth Bragman met haar jongste kinderen op diverse adressen in en rond de Amsterdamse Jordaan.

stadsarchief Amsterdam - bevolkingsregister 1892 (overgenomen delen)



In 1906 tenslotte, gaat Elizabet wonen bij het gezin van haar oudste nog levende zoon, Martinus Maurits, de biologische zoon van Maurits van den Bos. Opmerkelijk is dat zij in de registers nog steeds als gehuwd met Maurits van den Bos staat vermeld.

stadsarchief Amsterdam - bevolkingsregister 1902 (overgenomen delen)

 

Op de gezinskaart van Martinus Maurits van den Bos zien we dat Elizabet Bragman binnen dit gezin is overleden op 29 januari 1908.

 

stadsarchief Amsterdam - gezinskaart Martinus Maurits van den Bos

 


Ook in de overlijdensacte wordt stug volgehouden dat Elizabet de echtgenote is van Maurits van den Bos. Over de echtscheiding, ruim twintig jaar eerder, wordt niet gerept.

 

familysearch.org - overlijdens Amsterdam 1908

 

Bijna drie jaar later overlijdt Maurits van den Bos in Leiden, 75 jaar oud. Zijn vrouw zal zelfs 83 jaar oud worden.

erfgoed leiden - overlijdens Leiden 1910

 


Maurits van den Bos had zelf twee zoons. De oudste overleed ongehuwd. De andere, Martinus Maurits, heeft een flink nageslacht.

bonmama.nl - genealogische kaart HBSN 111965 Maurits van den Bos



Onder het nageslacht van de andere zeven kinderen van Elizabet Bragman -die dus geen biologische kinderen van Maurits zijn- vond ik de bekende beeldhouwer Barend Jordens, die ondermeer de geveldecoraties maakte voor theater Tuschinski in Amsterdam. Als ik weer eens door de Reguliersbreestraat wandel, dan zal ik denken aan het wonderlijke leven van Maurits en Elizabet.

 

rijksmonumenten.nl - Theater Tuschinski Amsterdam

 

lees ook:

 

 

 

 

Auteur:Helmuth Rijnhart
Thema's:Dagelijks nieuws van de Ommerschans, Verhalen

Reacties

Er zijn nog geen reacties op dit item

Plaats een reactie

Velden met een zijn verplichte velden.