image/svg+xml

KRANTENOORLOG AN DE VOART

Verhaal

KRANTENOORLOG AN DE VOART

Plaatje bij verhaal: Krantenoorlog.jpg

In de 20 jaar dat ik in Oldenzaal woon, heb ik mij hoegenaamd niet in de geschiedenis van het Twentse stadje verdiept. Natuurlijk zijn er zaken –groot en klein- die je aandacht trekken, zoals de opgraving van het kerkhof rond de Plechelmuskerk, waarbij de botten van honderden oer-tukkers in kartonnen dozen zijn opgeborgen, of de snackbar op de hoek van het Plechelmusplein –het voormalige postkantoor- dat dezelfde stijlkenmerken heeft als het oude postkantoor van Dedemsvaart.

Wat ook regelmatig naar voren komt, als je met geboren en getogen Oldenzalers praat, is de grote rol die de textiel-familie Gelderman hier heeft gespeeld. Nooit kwam het in mij op dat daarin een link met Dedemsvaart ligt, totdat ik onderzoek deed voor dit artikel. En jawel hoor, Philippus Johannes Gelderman (Schermbeck 1782 – Oldenzaal 1854), de grondlegger van het textiel-imperium, was een broer van de opa van Garhard Johan Gelderman, de uitgever van de Dedemsvaartsche Courant, die in 1880 met zijn gezin uit Meppel naar Dedemsvaart kwam. Gelderman in Oldenzaal werd zo belangrijk dat tegen 1940 maar liefst 30% van de beroepsbevolking van Oldenzaal bij het textielbedrijf in dienst was en 40% direct afhankelijk was van deze werkgever. Gelderman in Dedemsvaart heeft de economische status van de Twentse achterneven nooit bereikt, maar hij was wel meer dan een eeuw een belangrijke pijler in de communicatie in Avereest en omstreken.

Toch had Gelderman in de beginjaren aan Dedemsvaart niet het monopolie op de nieuwsvoorziening in de regio. En dan bedoel ik niet dat de Provinciale Overijsselsche, de Zwolsche Courant, het Algemeen Handelsblad en De Tijd hier ook gelezen werden. Neen, in Dedemsvaart waren er twee concurrerende drukkerijen annex kranten-uitgeverijen in de periode 1881-1885.

1881 Heidebloem.jpg
Persmuseum-IISG Amsterdam PM PM 6181


Gelderman’s grootvader, kwam net als zijn broer, omstreeks 1816 vanuit Duitsland naar Twente. Hij vestigde zich in het dorpje Hengelo, dat in die jaren nog schril afstak tegen de textielstad Borne. Gelderman was ondermeer wolkammer, spinner en kousenwever. Zijn zoon Johann Heinrich Gelderman (Schermbeck 1812 – Meppel 1900) trouwde in 1841 te Smilde met Tjitske Posthumus van Gorcum, dochter van Claas van Gorcum, provinciaal drukker te Assen en uitgever van de Drentsche Courant. Zij was al zeven jaar weduwe en had twee kinderen uit haar eerste huwelijk. Gelderman, die zich in Nederland Hendrik Jan liet noemen, was in 1841 fabrikant te Smilde. Ik heb nog niet achterhaald in welke tak van industrie hij actief was. Vermoedelijk was het gerelateerd aan de textiel, het vak van zijn vader. Maar nu trouwde hij in een familie van boekhandelaars en boekdrukkers. Het stel verhuisde naar Meppel, waar Gelderman een boekhandel en drukkerij begon. In 1847 startte hij de uitgave van de Steenwijker Courant, de eerste van een leuke verzameling kranten en advertentiebladen.

Zo las ik in een artikel van de Hoogeveense historicus Albert Metselaar dat Hendrik Jan Gelderman in 1851 begon met het Nieuws- en Advertentieblad voor het Kanton Hoogeveen. Op deze wijze ging hij de concurrentie aan met zijn eigen zwagers in Assen. En dat deed hij niet alleen door het uitgeven van deze krant, maar ook door mee te dingen naar de opdracht voor het gemeentelijke drukwerk voor Hoogeveen, dat tot dan toe steevast bij van Gorcum in Assen was gedrukt. Zo wordt op 18 december in de gemeenteraad van Hoogeveen zijn verzoek behandeld om gemeentelijke berichten gratis in zijn blad te publiceren, als hij de opdracht krijgt voor het gemeentelijke drukwerk. Het verslag wordt in de krant van zijn zwagers netjes afgedrukt.

18511223 PDAC.jpg
Provinciale Drentsche en Asser Courant 23 december 1851 – Delpher.nl


De sfeer binnen de familie van Gorcum zal er niet beter door zijn geworden. Men reageert onmiddellijk naar het gemeente bestuur van Hoogeveen. Ze zetten hun zwager neer als “gewezen katoen drukker te Meppel” en spelen het op de lange en goede relatie. Het gevaar wordt afgewend. De Hoogeveense editie van Gelderman’s courant was geen lang leven beschoren, maar het weerhield Gelderman er niet van om door te gaan met nieuwe initiatieven.

Hendrik Jan Gelderman en zijn vrouw kregen samen zes kinderen, waarvan er drie jong overleden. Ook Gelderman’s stiefzoon uit het eerste huwelijk van zijn vrouw overleed in 1852, 19 jaar oud. Zo bleef er één zoon over, Garhard Johan, geboren op 9 april 1846. Hij trad in de voetsporen van zijn vader en richtte zich op de boekhandel, terwijl zijn vader zich vooral met de drukkerij en de uitgeverij bezig hield.

In de 19e eeuw zien we dat boekhandelaren veel werden gebruikt als postadres voor anonieme advertenties. Zo ook Gelderman in Meppel.

18661204 Opregte Haarlemsche Courant Gelderman.jpg
Opregte Haarlemsche Courant 4 december 1866 – www.Delpher.nl

 

18690318 Opregte Haarlemsche Courant Gelderman.jpg
Opregte Haarlemsche Courant 18 maart 1869 – www.Delpher.nl

 

18700707 PDAC Gelderman.jpg
Provinciale Drentsche en Asser Courant 7 juli 1870 – www.Delpher.nl

 

 

Ook als drukker en uitgever timmert Gelderman aan de weg. En daarbij schroomt hij als protestant niet om buiten zijn eigen zuil zaken te doen.

 

18740428 Maasbode Gelderman.jpg
de Maasbode 28 april 1874 – www.Delpher.nl


In 1876 startte de firma Gelderman met een nieuw advertentieblad, de Oprechte Nieuwe Meppeler Courant.

18760518 POZC Gelderman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 18 mei 1876 – www.Delpher.nl


Een maand later, op 27 juni 1876, trouwde zoon G.J. Gelderman te Steenwijkerwold met Tjeske Kamans. Zij is een volbloed kind van de Maatschappij van Weldadigheid. Haar grootouders Kamans kwamen op 11 maart 1820 vanuit Schiedam naar Frederiksoord en haar grootouders de Vries kwamen op 13 maart 1831 vanuit Sneek naar kolonie III, Willemsoord. Tjeske was de enige uit het gezin van 8 kinderen die weg trok van het gehucht De Pol bij Willemsoord. Zij kreeg in Meppel een zoon, Hendrik Jan (1877) en een dochter, Antje Tjiske (1879).

In het geboortejaar van Hendrik Jan verscheen het volgende bericht in de krant.

18770502 POZC Gelderman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 2 mei 1877 – www.Delpher.nl

 

Als we de latere jaargangen van de Dedemsvaartsche Courant bekijken, dan zien we dat Gelderman deze voorloper beschouwde als start van de krant, die vanaf 17 juni 1899 de naam Dedemsvaartse Courant draagt.

1900 Dedemsvaartsche Courant.jpg
Persmuseum-IISG Amsterdam PM PM 6180 – 24e jaargang in 1900 betekent 1e jaargang in 1877


Het eerstvolgende bericht dat ik gevonden heb is het volgende.

 

18801129 PDAC Gelderman.jpg
Provinciale Drentsche en Asser Courant 29 november 1880 – www.Delpher.nl

 

Deze informatie komt keurig overeen met de inschrijving van G.J. Gelderman en zijn gezin in het bevolkingsregister van Avereest op 20 december 1880 op het adres wijk F nr 83

Bvav188089f079.jpg
Bevolkingsregister Avereest 1880-1889 wijk F blad 79 – www.bonmama.nl

 

Het was even puzzelen op welk actueel adres Gelderman zijn drukkerij gevestigd heeft, maar het resultaat is duidelijk: het is het oudste stenen huis van Dedemsvaart: de voormalige bierbrouwerij van vervener en “founding father” Roelof Veningen aan de Hoofdvaart. Roelof’s weduwe, Hilligje Jans Eppinge, is in 1876 overleden. Daarna heeft het enorme pand een poos leeg gestaan en nu is een huurder. Daarmee heeft Dedemsvaart haar eerste drukkerij.

1888 kadaster.jpg
atlasavereest.nl - kadasterkaart Avereest 1888


Op bovenstaande kaart zien we linksonder het enorme pand van Roelof Veningen. Het huidige adres is Hoofdvaart 133 en 135.

Veningen.jpg
het pand van Roelof Veningen omstreeks 1890 – www.beeldbankavereest.nl

 

Concurrentie

In 1880 was er in Dedemsvaart al geruime tijd een boekhandelaar actief. Het was Frederik Nicolaas Hofman, geboren in het bedelaarsgesticht Ommerschans op 2 april 1840. Hij is een zoon van Nicolaas Hofman, die van 1836 tot aan zijn dood in 1868 de boekhouder van het bedelaarsgesticht was. Nicolaas Hofman kwam in 1823 met zijn broer vanuit het weeshuis in Tholen naar Frederiksoord, waar hij werd ondergebracht bij een kolonistengezin. Daar moet hij de grootouders van Tjeske Kamans zeker gekend hebben. Hofman werd in het opleidingsinstituut van de Maatschappij van Weldadigheid te Wateren opgeleid tot boekhouder en zo kwam hij aan de Ommerschans terecht.
Zoon Frederik Hofman kwam in 1865 als kantoorbediende naar Avereest en leerde het vak van boekhouder.

In 1874 trouwde hij -33 jaar oud- met de 44 jarige huishoudster Diderica Stellingwerff. Ze kochten een stuk grond aan de Kalkwijk (Julianastraat), waar ze een groot woon/winkelhuis lieten bouwen, dat op 27 november 1874 geopend werd.

18741127 POZC Hofman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 27 november 1874 – www.Delpher.nl



Het pand van Hofman aan de Kalkwijk staat er nog steeds. Jarenlang was er de Amro bank gevestigd.


1960 amro.jpg
Het pand recht is in 1874 voor F.N. Hofman gebouwd – www.beeldbankavereest.nl foto 11130


Net als zijn collega Gelderman in Meppel fungeert de boekwinkel van Hofman als postadres voor anonieme advertenties.

18760309 POZC hofman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 9 maart 1876 – www.Delpher.nl

 

Ook timmert Hofman aan de weg als uitgever voor culturele uitingen, zoals bladmuziek.

18760627 POZC hofman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 27 juni 1876 – www.Delpher.nl

 

18761129 POZC hofman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 29 november 1876 – www.Delpher.nl


Gelderman heeft ook een hypotheek-shop aan huis. Tegenwoordig zouden we zijn zaak waarschijnlijk het predikaat “concept-store” geven.

18770426 POZC Hofman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 26 april 1877 – www.Delpher.nl

 

De eerste schermutselingen

Als antwoord op het verschijnen van het nieuwe advertentieblad van Gelderman, op 2 mei 1877, antwoordt Hofman zich als volgt:

18770523 POZC hofman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 23 mei 1877 – www.Delpher.nl

 

En verder gaan de zaken als gewoonlijk door.

18800710 PDAC Hofman.jpg
Provinciale Drentsche en Asser Courant 10 juli 1880 – www.Delpher.nl

 

Als Gelderman zich begin december plotseling vestigt in Dedemsvaart, zien we dat hij meteen om personeel vraagt.

 

18801216 POZC Gelderman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 16 december 1880 – www.Delpher.nl

 

Hofman aarzelt geen moment en lanceert twee weken later zijn eigen advertentieblad.

18810104 POZC Hofman Heidebloem.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 4 januari 1881 – www.Delpher.nl

 

1881 Heidebloem.jpg
Persmuseum-IISG Amsterdam PM 6176


oorlog

Drie weken later lezen we het volgende bericht.

 

18810124 PDAC Hofman Heidebloem.jpg
Provinciale Drentsche en Asser Courant 24 januari 1881 – www.Delpher.nl

 

We kunnen er naar gissen wie er achter bovenstaand Fake News heeft gezeten….

 

18810129 Nieuws van den Dag Heidebloem.jpg
Provinciale Drentsche en Asser Courant 29 januari 1881 – www.Delpher.nl

 

Het zal er niets mee te maken hebben, maar opvallend is het wel!

18810204 De Tijd Hofman.jpg

De Tijd 4 februari 1881 – www.Delpher.nl


Hofman pakt zijn zaken serieus aan. Hij bouwt in de tuin bij zijn huis een drukkerij en boekbinderij. De aanval is de beste verdediging.

 

18810216 Nieuws van den Dag Hofman.jpg
Het Nieuws van den Dag 16 februari 1881 – www.Delpher.nl


Intussen afficheert Gelderman zich met de modernste grafische technieken

 

18810411 Nieuws van den Dag Gelderman.jpg
Het Nieuws van den Dag 11 april 1881 – www.Delpher.nl

 

En de strijd om goed personeel is in volle gang.

18810413 POZC Gelderman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 13 april 1881 – www.Delpher.nl

 

18810425 Nieus van den Dag Hofman.jpg
Het Nieuws van den Dag 25 april 1881 – www.Delpher.nl

 

En voor anonieme advertenties kun je nu ook bij Gelderman terecht!

 

18810822 POZC Gelderman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 22 augustus 1881 – www.Delpher.nl

 

Hofman geeft vol gas en start met een tweede krantentitel. Een heus vakblad voor de Steen- en Turfindustrie, dat de naam “de Industrieel” zal krijgen.

18811229 Nieuws van den Dag Hofman.jpg
Het Nieuws van den Dag 29 december 1881 – www.Delpher.nl

 

Het blad heeft bij verschijning toch een iets minder pretentieuze titel gekregen.

 

1882 Hofman.jpg

 

Op een advertentiepagine van die eerste uitgave zien we dat Hofman er meteen in slaagde zijn nieuwe blad een landelijk karakter te geven.

1882 Hofman_2.jpg
Persmuseum-IISG Amsterdam PM 6176 – proefuitgave 1882

 

Intussen gaat de strijd om personeel voort.

18820330 POZC Hofman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 30 maart 1882 – www.Delpher.nl

 

18820502 de Tijd Hofman.jpg
De Tijd 2 mei 1882 – www.Delpher.nl



18820629 POZC Hofman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 29 juni 1882 – www.Delpher.nl

 

Capitulatie

De Dedemsvaartse krantenstrijd kwam onverwacht snel aan een eind. Niet tegen gevolge van de harde concurrentie tussen twee ondernemers, maar door het noodlot.

 

18840710 Leeuwarder Courant Hofman.jpg
Leeuwarder Courant 10 juli 1884 – www.Delpher.nl


Een maand later sloeg ook het noodlot toe bij Gelderman.

18840807 Nieuws van den Dag Gelderman.jpg
Het Nieuws van den Dag 7 augustus 1884 – www.Delpher.nl

 

Het is de 17-jarige letterzetter Barteld Brunemeijer, zoon van Klaas Brunemeijer en Geertruid Boxem. Hij is de jongste van 11 kinderen, waarvan er 8 jong overleden. Een nakomeling van Klaas en Geertruid die U wellicht wel heeft gekend, is de zuivelbereider Klaas Brunemeijer (1907), die in 1929 trouwde met Elsje Berendina Siegers (1909).

Bij Gelderman liepen de zaken daarna gewoon door, maar bij Hofman niet. Ik ben nog 1 advertentie van hem tegen gekomen en daarna zien we het volgende bericht:

18850123 POZC Hofman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 23 januari 1885 – www.Delpher.nl

 

Op 11 januari 1885 is Hofman overleden, 5 maanden na zijn vrouw en slechts 44 jaar oud.

Niet onbelangrijk is de volgende advertentie.

18850128 Leeuwarder Courant Hofman.jpg
Leeuwarder Courant 28 januari 1885 – www.Delpher.nl


Het vlotte niet met de verkoop van de affaire van Hofman. In april was er opnieuw een veiling van de voormalige drukkerij.

Wat zien we: het is niet Gelderman die de bladen van Nicolai kan toevoegen aan zijn portefeuille, maar buurman Rudolph Nicolai, voormalig notarisklerk en thans winkelier, die de handel voortzet.

1886 Nicolai.jpg
Persmuseum-IISG Amsterdam PM 6181

 

Op dit exemplaar uit 1886, dat gelukkig bewaard is gebleven in het Persmuseum, zien we dat de krant inderdaad een uitgave is van Rudolph Nicolai, die het blad laat drukken bij Claas Pet te Hoogeveen. Het derde en laatste exemplaar dat in het persmuseum ligt, is van 27 juni 1891. Nicolai heeft zijn zaak tot na de eeuwwisseling voortgezet aan de Kalkwijk. Ik weet niet tot hoe lang de Heidebloem is voortgezet.

Het andere blad: De Turf- en Steenindustrie, is voortgezet door drukker en uitgever G. Eshuis te Dalfsen. Het laatste nummer in het Persmuseum is van 10 april 1902.

1902 Turf-steen.jpg
Persmuseum-IISG Amsterdam PM PM 6176

 

Het lukte de erfgenamen Hofman moeizaam om van het onroerend goed en de drukkerij af te komen. Kennelijk had niemand het lef om in de schaduw van Gelderman een doorstart te maken.

18850406 POZC Hofman.jpg
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant 6 april 1885 – www.Delpher.nl

 

Bij deze veiling kreeg Gelderman het onroerend goed toegewezen voor het bedrag van 2.455 gulden.

Op 12 september 1885 verhuisde de familie Gelderman van de Hoofdvaart naar de Kalkwijk. Lang hebben ze hier niet gewoond. In 1890 is gestart met de bouw van het nieuwe pand, “drie huizen verder” dat we kennen als het pand van de Dedemsvaartse Courant. Op 2 maart 1891 is de familie Gelderman daar naar toe verhuisd.

Heel lang heeft het geluk voor Gelderman niet geduurd. Op 19 januari 1898 is Gerhard Johan Gelderman overleden, 51 jaar oud. Zijn zoon Hendrik Jan zette de zaak voort. In aanloop naar zijn huwelijk op 15 april 1905 met Gijsbertha van der Vegt had zijn moeder, de weduwe Gelderman-Kamans, de woning naast de drukkerij gekocht om ruimte te geven aan het jonge gezin. Klaar voor een nieuwe eeuw vol uitdagingen.

1910 kalkwijk.jpg
Kalkwijk Dedemsvaart omstreeks 1910 – www.beeldbankavereest.nl

 

Op bovenstaande foto uit plm 1910 zien we rechts de woning die in 1874 door Hofman is gebouwd. In 1902 vestigde zich hier manufacturier Arend Hoogeveen. Vermoedelijk staat het gezin Hoogeveen voor het pand. Daarnaast het pand van boekhandelaar Rudolph Nicolai, dan de woning van de weduwe Gelderman-Kamans en tenslotte de drukkerij van Gelderman.

 

Naschrift

Op 3 mei 2017 is het Persmuseum gefuseerd met het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. De collectie van het voormalig Persmuseum is in beheer gegeven bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam. Daar liggen drie edities van de Heidebloem en negen edities van “de Turf- en Steenindustrie”. Ik heb deze gefotografeerd en als pdf online gezet op www.bonmama.nl. Ze zijn de moeite van het bekijken waard, met name door de vele advertenties.

De Historische Vereniging Avereest maakt zich de afgelopen sterk gemaakt voor het duurzaam bewaren van het archief van de Dedemsvaartsche Courant. Dat heeft er toe geleid dat bij het vertrek van Boom Pers uit Meppel, in 2018, de Dedemsvaartsche Courant is overgedragen aan het Historisch Centrum Overijssel, thans Collectie Overijssel.

In 2020 is op initiatief en kosten van de De Historische Vereniging Avereest gestart met het scannen en ontsluiten van de Dedemsvaartse Courant. Daarbij zijn de bladzijden stuk voor stuk gescanned en is vervolgens de tekst door middel van OCR in XML-bestanden opgeslagen. Collectie Overijssel heeft op zich genomen om de scans doorzoekbaar te publiceren op het erfgoedplatform MijnStadMijnDorp, waarbij de HVA sinds het begin is aangesloten.

Tijdens het scannen werd duidelijk dat een aanzienlijk deel van de kranten in een dermate slechte toestand verkeert, dat het scannen zeer tijdrovend is en dus veel meer kost dan vooraf ingeschat. Maar dankzij een royaal legaat van actief HVA lid Ron Nijhuis uit Dedemsvaart, die in het voorjaar van 2021 veel te jong overleed, kon het scannen van de krant over de periode 1880-2009 worden voltooid.

Sinds september 2022 staat de Dedemsvaartse Courant van 1880-2009 online op mijnstadmijndorp.nl. Daarbij is de keuze gemaakt om de kranten van na 1950 wel doorzoekbaar te maken, maar de scans worden niet op de website getoond om problemen met betrekking tot auteursrechten op de artikelen en afbeeldingen in de krant te voorkomen. Wel zijn de scans van deze kranten in te zien in de studiezaal van Collectie Overijssel in Zwolle en in de Oudheidkamer Avereest in Dedemsvaart.

Om onderzoekers en belangstellenden op weg te helpen met het zoeken in de Dedemsvaartse Courant, is een webpagina gemaakt met de zoek-instructie.

Auteur:Helmuth Rijnhart
Trefwoorden:Dedemsvaartse Courant, Heidebloem, kranten
Periode:1/10/1880-3/10/1910

Reacties

Er zijn nog geen reacties op dit item

Plaats een reactie

Velden met een zijn verplichte velden.