image/svg+xml

Niets aards aan...

Verhaal

Niets aards aan...

Plaatje bij verhaal: nresizel-zlhco_0568.1_251m_fam_van_hoevell_haus_gnadenthal_akten.jpg

Alle kaartbeheerders kunnen beamen dat bijna ieder onderwerp in een kaart te vatten valt. Van elk stukje aarde is ergens wel een kaart te vinden, een topografische kaart, welteverstaan, op papier of op een digitale drager. Maar kaartbeheer zou het vak kaartbeheer niet zijn, zonder uitzonderingen.

Topografie en thema
Historisch Centrum Overijssel is een ware schatkamer, en dat blijkt steeds weer voor de kaartencollecties. We hebben het dan natuurlijk over topografische kaarten (topo betekent -u allen wel bekend- plaats en grafisch komt uit het oud-Grieks en houdt zoiets in als beschrijvend). De topografische kaart is bedoeld om ‘zo getrouw en volledig mogelijk een deel van het aardoppervlak te beschrijven door de weergave van onder meer het reliëf, de natuurlijke kenmerken, de infrastructuur, de bebouwing, de natuurlijke grenzen, de bestuurlijke grenzen en gebruikte toponiemen. Een topografische kaart is dus voor algemeen gebruik bedoeld’, schrijft Wikipedia. Je hebt ook thematische kaarten, die hoeven dus geen getrouw beeld weer te geven en dit type kaarten neemt het niet altijd even nauw met de werkelijkheid. Dat betekent niet dat ze leugens verspreiden, maar het doel waarvoor de kaart ooit gemaakt is, is een andere dan het weergeven van de werkelijkheid. Dan bestaan er ook nog plans, en plannen-figuratief, met strakke lijnen en in de perfectste perspectieven de mooiste (militaire) bouwwerken ingetekend. Wie op zoek gaat naar zo’n vestingwerk, kan soms bedrogen uitkomen; plan-figuratief, ofwel een idee, om een (vesting)werk te bouwen. Dergelijke ideeën werden vaak -omdat ze te duur waren- afgeserveerd. Het plan (de kaart dus) werd samen met de andere stukken opgeborgen en kwam in het archief terecht.

Uitzondering
Alle kaartbeheerders kunnen beamen dat bijna ieder onderwerp in een kaart te vatten valt. En van elk stukje aarde is ergens wel een kaart te vinden, een topografische kaart, welteverstaan, op papier of op een digitale drager. Dit hoeft niet alleen land te zijn, maar ook de zee en de beide polen zijn vast wel een keer in kaart gebracht. Maar kaartbeheer zou het vak kaartbeheer niet zijn, zonder uitzonderingen. En een dergelijke uitzondering ligt ook in een van de laden van het kaartdepot van Historisch Centrum Overijssel. RAO 0568.1 inv.nr 251m staat er.

Archieftoegang 0568 is het archief dat ooit in het Rijksarchief Overijssel (RAO) terechtkwam. Het is het archief van de familie van Hoevell, Huis Gnadenthal. De inleiding van dit archief met de inventarissen zijn uiteraard te vinden op archieven.nl. Deze toegangen (0568, 0568.1 en 0568.2) bewijzen dat de geschiedenis van Overijssel bij de grens niet ophoudt, maar vervlochten is met onder meer die van Duitsland. Met Engels alleen komen we er niet, zo blijkt. Op de omslag waar de kaart in is opgeborgen staat het kenmerk 251m. In de lijst op archieven.nl staat onder 251m: Karte der Mondphasen […] 18.Jh. Kartografie houdt kennelijk ook niet op bij de aarde. We hebben van doen met een soort maankaart, en wel een uit de achttiende eeuw. Geen topografische kaart, maar eentje met een thema. Dus de kaart hoeft niet beslist een nauwkeurige weergave te zijn van de werkelijkheid, zo hebben we bovenaan kunnen lezen.

Manen, zon en aarde
Even kort: in de achttiende eeuw vindt in de wetenschap steeds meer de overgang plaats van een beschrijvende- naar een experimentele vorm van kennis vergaren. Knappe koppen komen tot een verklaring van ons zonnestelsel, met de samentrekkende werking van de zwaartekracht van de planeten en sterren. Deze kaart past mooi in dit tijdbeeld. We zien de maanstanden, met de aarde in het midden en de zon bovenaan. ‘Nominae phasum et aspectuum sunae’ staat er en in de cartouche, elegant voor ons omhoog gehouden door twee cherubijntjes, ‘graphicus et aspectus umbrans’, lezen we verderop rechts. De kaart is in het Latijn; de taal van de geleerden van vroeger. De kaart geeft de werkelijkheid niet weer, immers, de zon is het centrum van ons zonnestelsel, niet -zoals weergegeven op de kaart- de aarde, maar het stuk laat zien hoe men vroeger de maanstanden verklaarde en in kaart bracht. De kaart is prachtig. Minuscuul kleine lijntjes perfect naast elkaar in het gelid. De graveurs hadden daar speciale apparaten voor. Onderaan staat de naam van de graveur heel klein G. van Loon fecit. Duidelijk. Hij heeft de kaart vervaardigd.

Op Google staat wel een Gerard van Loon genoemd, maar het is met internet altijd oppassen; hebben we de juiste van Loon te pakken? Op de website van het Rijksmuseum in Amsterdam verschijnt met de zoekterm ‘loon’ een kaart op het scherm met een ietwat obscuur onderwerp; de brandhaarden en de aanvallen door Claudius Civilis gedurende de Bataafse Opstand tegen de Romeinen. Ook deze kaart gaat over een thema en geeft niet het nauwkeurige beeld weer. Een maankaart zou in dit rijtje van obscure onderwerpen kunnen passen. Deze kaart zou gemaakt kunnen zijn door Gerard van Loon, maar dat weten we niet zeker. Is onze G. van Loon dezelfde als Gerard van Loon? Van Gerard is zelfs een portretje overgeleverd. Als Gerard van Loon de graveur is van de maankaart, weten wij in ieder geval hoe hij er uitzag.

- Ester Smit, team Collecties

Auteur:Ester Smit, team Collecties
Trefwoorden:Collectie, Kaarten, Historisch Centrum Overijssel, Archief
Personen:Ester Smit
Locatie:Overijssel, NL, Historisch Centrum Overijssel, Zwolle, Eikenstraat 20

Reacties

Deze kaart komt uit de ''Harmonia Macrocosmica'', de hemelatlas van Andreas Cellarius, uitgegeven in Amsterdam door Johannes Janssonius in 1660.
Algemeen door anoniem op 10 Aug 2018 om 19:38:11

Plaats een reactie

Velden met een zijn verplichte velden.