Verhaal 24 Borne, van alle markten thuis-----De opkomst van de industrie (1800)

Verhaal 24 Borne, van alle markten thuis-----De opkomst van de industrie (1800)

Hierboven plaatje 102. Ingenieur Charles Theodoor Stork (1822-1895)

Bedrijvigheid

Slechte wegen rond Borne maken het lastig de spullen die de mensen nodig hebben om te leven aan te voeren. Daarom wordt er zoveel mogelijk in de eigen omgeving gemaakt. Daar komt bij, dat veel boerenzoons geen werk meer kunnen vinden als boer. Tegenwoordig zeggen economen, dat er “een gunstig vestigingsklimaat” in Borne was. Ook in de laatste vijftig jaar zijn er veel kleine en middelgrote bedrijven bijgekomen op de nieuwe industrieterreinen van Borne. Ze zorgen voor veel werkgelegenheid.

Fabriekjes en ambachtslieden

Wie oude fotoboeken doorbladert, ziet dat het niet alleen om textiel ging. Borne telde vroeger bijvoorbeeld enkele steenbakkerijen, twee windmolens, twee bierbrouwerijen, vier ichoreifabriekjes, twee zeepziederijen, een grutterij, twee melkfabrieken, een mosterdfabriekje en een kartonnagefabriek. Daarnaast waren er vele ambachtslieden zoals leerlooiers, timmerlieden, bakkers en smeden.

De industriële revolutie

Vroeger maakte iedereen alles met de hand. In de 18de eeuw wordt in Engeland de stoommachine uitgevonden. Die maakt het mogelijk producten te maken met machines. De omschakeling naar het gebruik van die machines noemen we de ‘industriële revolutie’. Revolutie betekent ‘grote verandering’. En dat was het gebruik van stoommachines in de industrie ook. Allerlei producten kunnen nu goedkoper worden gemaakt, waardoor steeds meer mensen die kunnen kopen. De industriële revolutie begint aan het eind van de 18de eeuw in Engeland. Het vaste land van Europa volgt aan het begin van de 19de eeuw. Het is het begin van een belangrijke periode. Pioniers doen allerlei slimme uitvindingen, die worden toegepast in de industrie. Overal worden nu nieuwe fabrieken gebouwd. Steeds meer boeren worden fabrieksarbeiders.

Pioniers in Borne

Ook in Borne zijn er in de 19de eeuw een aantal van die pioniers geweest. Ze hebben zelf uitvindingen gedaan, of hebben uitvindingen van anderen in praktijk gebracht. Dank zij hen wordt Borne de bakermat van een aantal kleine bedrijven, die later zijn uitgegroeid tot grote internationale ondernemingen. Maar om hun vleugels te kunnen uitslaan, verhuizen zij naar Hengelo. Hengelo komt aan belangrijk spoorwegknooppunt te liggen en verdringt Borne als vestigingsplaats.

Stork begint in Borne

Een van die pioniers is de Bornse smid Jan Meijling (1822-1873). Samen met ingenieur Coenraad Craan Stork (1829-1863) uit Oldenzaal begint hij in 1859 aan de Oude Almeloseweg een bescheiden smederij en werkplaats. Ze repareren allerlei machines voor de textielindustrie. Hun bedrijfje stond tegenover de Eschschool. Ingenieur Stork overlijdt op jonge leeftijd. De zaak wordt voortgezet door zijn twee broers Charles Theodoor en Jurriaan (1822-1895), Engelbert onder de naam Gebroeders Stork en Co. Ze verplaatsen het bedrijf in 1868 naar Hengelo, waar meer ruimte is voor uitbreiding. Stork wordt heel bekend om zijn stoommachines en scheepsmotoren.

De passie van Hofstede Crull

Een andere vernieuwer is Rento Wolter Hendrik Hofstede Crull uit Groningen (1863-1938). Hij maakt de middelbare school, de HBS, niet af. In 1884 krijgt hij een baantje bij de Bornse machinefabriek Ledeboer aan de Deldensestraat, ongeveer waar nu de Ruwerstraat is. Daar krijgt hij grote belangstelling voor de elektrotechniek. Hij verlooft zich met een dochter van de rijke familie Dikkers, waardoor hij kan studeren. In de Duitse stad Hannover behaalt hij het diploma van elektrotechnisch ingenieur. In 1891 vertrekt hij naar de Verenigde Staten, waar hij bij enkele moderne elektrotechnische bedrijven werkt. Hij ziet daar dat veel steden en dorpen al elektrische straatverlichting hebben.

Elektrische straatverlichting in Borne

Hofstede Crull gaat terug naar Borne en begint daar in 1894 een technisch bureau. Hij gaat met zijn moderne ideeën naar het gemeentebestuur. En twee jaar later is Borne de eerste plattelandsgemeente in Nederland met elektrische straatverlichting. De stroom komt van een elektrische centrale die hij laat bouwen aan de Oude Deldensestraat.

Nog meer ideeën

In 1908 verhuist het bedrijf van Hofstede Crull naar Hengelo. Onder de nieuwe naam Heemaf start hij een fabriek voor elektrotechnische apparaten. Later komen hier de bedrijven Hazemeyer en Hollandse Signaal uit voort. Hazemeyer maakt apparaten voor het schakelen van elektrische stroom. Hollandse Signaal maakt militaire apparatuur. Behalve voor alles wat met stroom te maken heeft, is Hofstede Crull ook dol op auto’s. Hij richt in Borne een bedrijf op met een Engelse naam: de ‘American Refined Motor Company’. In Borne spreken nog maar weinig mensen Engels, dus iedereen zegt ‘Reeffinet’. Het bedrijf was gevestigd op het terrein van Ledeboer. Hier is nu een woonbuurt die Refinet wordt genoemd.

De metaalgieterij van Willem Aal & Zonen

In 1910 begint de Amsterdammer Willem Aal met zijn twee zoons aan de Prins Bernhardlaan een gieterij voor producten van koper, aluminium en tin. Vanaf 1913 heet het bedrijf Twentsche Metaal en IJzergieterij. Later maakt de gieterij vooral onderdelen voor de machinefabriek Philips in Almelo. De modellen voor de gietstukken worden gemaakt door modelmakerij Kwast aan de Morseltdijk. Later is het bedrijf voortgezet als een afdeling van de gieterij Cirex in Almelo. Na 1970 is de fabriek aan de Prins Berhardlaan gesloopt. De gebouwen stonden achter de huizen Prins Bernhardlaan 4 tot 8. Daar staan nu de woningen aan de Nieuwe Es.

Bagagerekken

In 1932 richt Jannes Jonge Poerink een bedrijf op voor allerlei producten van metaaldraad, zoals metalen veren en bagagerekken voor treinen. Het bedrijf maakt tegenwoordig vooral transportsystemen, zoals lopende banden. Je vindt ze veel in fabrieken waar etenswaren worden gemaakt, bijvoorbeeld brood, banket, vleeswaren en dranken. In 1995 is Draadindustrie Jonge Poerink overgenomen door het Amerikaanse bedrijf Ashworth Brothers. Het bedrijf heet nu Jonge Poerink Conveyors.

‘Warm perswerk’

De firma Bons & Evers maakt sinds 1949 ingewikkelde onderdelen van het metaal messing. Die worden gebruikt in sanitair, verwarmingssystemen, leidingen en allerhande machines, apparaten en voertuigen. We gebruiken de producten van Bons & Evers bijna dagelijks. Maar we zien ze niet, omdat ze vaak als onderdelen verstopt zitten in apparaten. Het bedrijf was eerst gevestigd op de hoek van de Marktstraat en de Brinkstraat Later is het verhuisd naar de Industriestraat. In het oude bedrijfsgebouw heeft jarenlang de jongerenclub ’t Grutje gezeten.

Steenfabriek Morselt

Op het kaartje van Borne is de plaats van de fabriek van Stork en Meiling aangegeven met 24a, de elektriciteitscentrale van Hofstede Crull met 24b, de metaalgieterij van Willem Aal met 24c, de fabriek van Jonge Poerink met 24d, de fabriek van Bons & Evers met 24e en de machinefabriek Ledeboer met 24f.

Industrialisatie / 1800-1900