Verhaal 06 ‘Leukste dorp van Overijssel’-----Het ontstaan van Borne (vanaf ca. 1000)

Verhaal 06 ‘Leukste dorp van Overijssel’-----Het ontstaan van Borne (vanaf ca. 1000)

Hier boven plaatje 25. De tekening geeft je een indruk van het dorpje Borne rond 1480. Er zijn dan nog maar weinig huizen. Ze staan veilig bij elkaar binnen de Borg. De Borg is een gebied dat aan alle kanten is omgeven door het water van twee beken en moerassen. Het brede water houdt veedieven en ander gespuis buiten de Borg. Dat werkt even goed als de stadsmuren bij een stad. Binnen de Borg zie je vier hoge vakwerkhuizen. Dat zijn weerspiekers. Bij onraad ben je daar veilig met je familie en het vee. Er is ook genoeg ruimte voor eten en veevoer. Zo kun je het wel een poosje uithouden, totdat de indringers verdwenen zijn. De beken zijn al lang geleden gedempt. Van het moeras zijn later bleekweiden gemaakt. Links staat de Oude Kerk die net klaar is. De weg over de brug naar de kerk is nu de Abraham ten Catestraat. De zijweg naar de beek is de Horststraat. Weet je hoe de weg langs het moeras tegenwoordig heet?

Al duizenden jaren

In de omgeving van Borne hebben al duizenden jaren mensen gewoond. Opgravingen laten dat zien. Borne is dan nog geen dorp. Hier en daar staat een boerderij of een groepje van twee of drie boerderijen met wat schuurtjes en akkertjes. In sommige eeuwen is het klimaat erg nat. Dan is de omgeving van Borne vaak erg drassig en moeten de mensen verhuizen naar andere streken. Als het klimaat droger wordt, komen ze terug om nieuwe boerderijen te bouwen en nieuwe akkers aan te leggen.

Een kerkje

Tussen 800 en 900 nemen de inwoners van Twente het christendom aan. Ze beginnen dan kerken te bouwen. Het eerst de Plechelmuskerk in Oldenzaal. Ook in Borne wordt tussen 775 en 954 een kerkje gebouwd. Het staat op de plaats waar nu de Oude Kerk is, bij de Pellenhof.

Een document van perkament

De naam van het dorp is voor het eerst te lezen in een oorkonde van perkament uit 1206. Perkament is gemaakt van dierenhuid, bijvoorbeeld van een geit of een kalf. Het gaat veel langer mee dan papier. Daarom wordt het gebruikt voor belangrijke documenten. In 2006 heeft Borne een groot feest gevierd om te herdenken dat Borne 800 jaar geleden voor het eerst is genoemd in een oude oorkonde.

Borgende

Borne heet in de oorkonde uit 1206 ‘Borgende’. In die tijd ligt het dorp bij een borg of burcht op het grondgebied van Zenderen. ‘Borgende’ betekent “daar, aan het eind van Zenderen waar de Borg ligt”. Later is die naam veranderd in Borne. Twentenaren zeggen ‘Boorn’. De borg van Borne moet in 1206 al eeuwen oud zijn. Misschien is ook de Ennekerdijk naar dat einde van Zenderen genoemd. ‘Endeke’ is het Twentse woord voor ‘einde’.

De Borg

Een borg is een terrein dat goed beschermd is tegen veedieven en ander gespuis. De plaats van de Borg van Borne is heel slim gekozen. De borg is aan drie kanten omsloten door het water van brede beken en aan één kant ligt een gebied met moerassen. Binnen de borg staan huizen en schuren. De Borg van Borne is al heel lang geleden verdwenen, maar als je op een plattegrond van Borne kijkt, kun je nog steeds zien waar de borg gelegen heeft. De Borg lag tussen de Horststraat en de Abraham ten Catestraat. Dit buurtje heet de Horst. Een horst is een oud woord voor een hoog gelegen terrein. Daar woon je droog, ook als de beken overstromen. De beken zijn al lang geleden dichtgegooid. Het water in de moerassen is afgevoerd door er sloten aan te leggen. Later zijn hier de bleekweiden van het dorp aangelegd. Een bleekweide of bleek is een grasveld, waar de wevers en de huisvrouwen hun linnen te drogen leggen. Hun witte was wordt nog witter door het te bleken in de zon. De bleekweiden van Borne lagen aan de Aanslagsweg, ongeveer tussen de Woolderweg en de Oude Deldensestraat. Het plein De Bleek herinnert hier nog aan.

De Hof te Borne

Vanaf de achtste eeuw is de bisschop van Utrecht de heer van Twente. Hij bezit hier veel land en boerderijen. Op de zes belangrijkste boerderijen in Twente stelt de bisschop een opzichter aan voor de andere boerderijen. Zo’n boerderij heet een ‘hof’. De opzichter van de bisschop heet ‘hofmeier’. Ook in Borne is er een hof met een hofmeier: de Hof te Borne. Dat is nu de Meijershof. Misschien stond de boerderij van de hof eerst binnen de borg en is hij later verplaatst naar de Meijershof. De hofmeier van Borne is de baas over 20 boerderijen in Borne, Zenderen, Bornerbroek en Ypelo bij Enter.

Geen stad

Al vóór 1400 is het gebied op de Horst volgebouwd. Het dorp breidt zich later uit in de richting van de Hof, langs de Oude Kerkstraat, de Ennekerdijk en de Brinkstraat. Dat was toen nog allemaal grond van de Hof van Borne. Borne is nooit een stad geworden: de bisschop van Utrecht heeft aan Borne nooit stadsrechten gegeven. Aan Ootmarsum, Oldenzaal, Goor en Rijssen wel. Dat gebeurde in de 13de eeuw. Een dorp krijgt in die tijd stadsrechten wanneer het versterkt moet worden met wallen en grachten. Dat is in Borne niet nodig, want al eeuwenlang geeft de Borg die bescherming. De beken en het moeras zijn eigenlijk de stadsgrachten van Borne. Vanuit de Borg kan ook het deel van het dorp buiten de Borg goed beschermd worden. Het was dus niet nodig om ook nog wallen of muren rondom het dorp aan te leggen en Borne stadsrechten te geven.

Vier essen

Het oude dorp ligt ingeklemd tussen vier grote gebieden met akkers. Dat zijn de essen. De Zuid Esch ligt aan de oostkant van het dorp, bij de Ennekerdijk. De Zuid Esch wordt vooral gebruikt door de boeren aan die kant van het dorp, zoals de Meijershof, Morselt en Wildijk. Aan de noordwestkant langs de Oude Almelosestraat ligt de Oude Esch en iets verder de Nieuwe Esch. Hier liggen de kleine langgerekte akkertjes van de dorpelingen. Nog verder ligt de grote Zenderse Es. Ten zuiden van het dorp liggen de akkers van de oude boerderijen Wensink en De Weele.

Veel watertjes

Borne was een waterrijk dorp met een aantal bruggen, stuwen en sluizen. Aan de ene kant van de Horst (om de Borg heen) stroomde de Bornse Beek. Aan de andere kant liep een beekje dat uit Woolde kwam. Dit beekje bracht ook schoon water naar de bleekweiden. Het beekje stroomde in de Bornse Beek bij de Pietmanskolkstraat, aan de kant van de Grotestraat.

Een haventje en een watermolen

In de Marktstraat was een bruggetje over de Bornse Beek, die daar verder in de richting van Almelo stroomde. Daar was ook een zijsloot gegraven langs de Marktstraat die als haventje diende voor de turfschepen uit Vriezenveen. Het haventje is rond 1900 gedempt, omdat er steeds minder schepen kwamen. Aan de overkant van de straat bij het haventje was het café ’t Steerntje. De schippers dronken daar graag een borreltje en ze rookten er hun pijpje tabak. Ze hoorden er ook de laatste nieuwtjes. De naam van het schipperscafé betekent ‘t Sterretje. Dit is nu het huis Marktstraat 14. Dicht bij het haventje, op de hoek van de Marktstraat en de Oude Kerkstraat, lag vóór 1500 een watermolen aan een zijtak van de Bornse Beek die naar de Meijershof liep.

Trots

Wie in Borne woont, is trots op zijn dorp. Bij een wedstrijd in 2011 is Borne uitgeroepen tot “leukste dorp van Overijssel”. Dat is logisch, omdat zoveel inwoners zijn gaan stemmen. Op hun eigen woonplaats natuurlijk. 

Op het kaartje van Borne is de plaats van de Borg in de Horst aangegeven met 6a, de watermolen met 6b, de bleekweiden met 6c en 6d, en de Meijershof met 7.

Middeleeuwen / 1000-1500