image/svg+xml

HEEMAF kalenders

Verhaal

HEEMAF kalenders

Plaatje bij verhaal: 040085.jpg

Eén van de activiteiten van de afdeling Reclame van HEEMAF (Hengelosche Electrische en Mechanische Apparaten Fabriek) was het maken van zakagenda’s en kalenders, die naar relaties werden gestuurd:

Onderaan op de kalender worden de handelsfirma’s Lindeteves en Stokvis genoemd. Die handelden kennelijk in HEEMAF producten. En tussen die firmanamen staat bescheiden het HEEMAF logo.

Indertijd werden zulke kalenders in kranten besproken, zoals in De Telegraaf van 6 december 1938: “Heemaf opende dit jaar de rij van kalenders 1939 met de toezending van een buitengewoon fraai uitgevoerd exemplaar, met voorstellingen van landschappen, kasteelen, enz. uit Twente. Wat dezen kalender van vele van zijn concurrenten gunstig onderscheidt en zijn gebruik ongetwijfeld ten goede zal komen is dat de reclame van de geefster tot een minimum is beperkt”.

Voor het jaar 1933 was er nog geen kalender en ging het nog alleen om “een keurige in leer gebonden zak-agenda, waarin een paar foto’s uit het bedrijf op aantrekkelijke wijze iets laten zien van de Heemaf-productie” (Nieuwsblad van het Noorden   van 21 december 1932). De eerste Heemaf kalender was voor het jaar 1934:

Deze kalender was functioneel, maar nog geen lust voor het oog. Dat zou veranderen, mede dankzij de bedrijfsfotograaf.

Heemaf in Hengelo had sinds 1912 een bedrijfsfotograaf. Die viel onder de afdeling Reclame. In de loop der tijden zijn er minstens vier bedrijfsfotografen geweest. Als enige daarvan zijn er van Ab (Albert) Rutgers gegevens bekend bij het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD): Ab Rutgers werd in 1906 in Deventer geboren. Hij ging in de leer bij de Amsterdamse portretfotograaf Godfried de Groot, die onder andere bekend werd door het maken van staatsieportretten van Koningin Wilhelmina. In 1934 werd Ab Rutgers geregistreerd als fotograaf in Hengelo. Vanaf 1938 tot 1949 was hij de bedrijfsfotograaf van HEEMAF. Het is niet zeker dat Ab Rutgers verantwoordelijk was voor de veranderingen van het uiterlijk van de kalenders (er werkten tenslotte meer mensen op de afdeling Reclame), maar hij heeft er in elk geval sterk toe bijgedragen. De eerste kalender met foto’s van Ab Rutgers was de al genoemde kalender voor het jaar 1939, met idyllische Twentse landschapsfoto’s. Hieronder staat één van de foto’s van deze kalender:

Iedereen die wel eens een golvend landschap heeft gefotografeerd, zal wel de ervaring hebben dat zo’n landschap er op de foto vaak platter uitziet dan in werkelijkheid. Het is Ab Rutgers echter uitstekend gelukt de hoogteverschillen vast te leggen. Bovendien zijn er twee dames en hun spiegelbeelden te zien waardoor men een goed idee krijgt van de afmetingen. Het is de vraag of Ab Rutgers twee toevallig passerende dames had gestrikt dan wel familie of vrienden had meegenomen. In elk geval blijkt ook uit andere foto’s dat hij grote moeite deed om voor een foto tot een aantrekkelijke compositie te komen.

Er volgden nog meer HEEMAF kalenders met Twentse landschappen. In de laatste oorlogsjaren en de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog verschenen er geen kalenders meer, ongetwijfeld vanwege de papierschaarste. Daarna kwam Ab Rutgers tot opmerkelijke prestaties:

De kalender van 1948 was gebaseerd op een origineel idee, namelijk het tonen van de handen van diverse HEEMAF medewerkers tijdens hun dagelijkse werk. De monteur doet zwaar werk waarvoor hij beide handen nodig heeft. De knokkels zijn gespannen.

De hier getoonde constructietekenaar had een witte stofjas aan. Hij is niet aan het tekenen, maar schrijft een tekst in de tekening. Dat doet hij niet met een sjabloon, maar letterlijk uit de losse hand en wel met Oost-Indische inkt. Het was werk dat veel concentratie vergde: een vlek of een vergissing was zo gemaakt en moeilijk te herstellen.

Zo zijn er meer handen gefotografeerd, bijvoorbeeld die van een wikkelaarster (die foto staat in het Heemaf verhaal over fabrieksmeisjes) en die van de directeur:

De schrijfhouding van directeur Keus is heel anders dan die van de constructietekenaar. Ir. Keus is niet met een willekeurige notitie bezig, maar heeft het motto van deze kalender opgeschreven:                                                    

Handen aan de arbeid

“Ik vraag U, kent gij in de Oud-Hollandsche School één enkel gravende man, één enkel zaaiende? Hebben zij ooit getracht “een arbeider” te maken ?” aldus heeft Vincent van Gogh zich eens uitgedrukt.

Via internet is gemakkelijk uit te zoeken dat deze tekst afkomstig was uit een artikel van W.A.G. van Everdingen, getiteld “Modern Times”,  dat in hetzelfde jaar 1947 verscheen in Jaargang 110 van het tijdschrift  De Gids. Een bronvermelding staat niet in de kalender; met enige kwade wil zou men van plagiaat kunnen spreken.

Bij  hogere vergroting is op de muur achter in de hal een  tekst te zien: “Laat netheid een gewoonte worden”. Diezelfde tekst was in de HEEMAF bedrijfsschool te zien (zie het verhaal over de HEEMAF bedrijfsschool). Het is een indrukwekkende foto met fraai perspectief. Het verband met de foto’s uit de serie “Handen aan de arbeid” voor  dezelfde kalender is echter niet duidelijk en het is onbekend of deze foto in die kalender is opgenomen. HEEMAF fotografen schreven namelijk in hun notitieboeken op of een foto voor een kalender bestemd was. Van de kalenders zelf zijn – anders dan van de negatieven – voor zover bekend geen exemplaren bewaard gebleven.

Ook in de volgende kalender stonden de HEEMAF werknemers weer centraal, maar nu werd er meer dan alleen de handen afgebeeld:

In deze serie foto’s voor de kalender voor het jaar 1949 valt ook de foto van een man aan een draaibank die bovenaan dit verhaal is afgebeeld. 

Deze jongen is niet de in 1942 geboren oudste zoon Peter van fotograaf Ab Rutgers. Hij zet iets in elkaar van het Engelse technische speelgoed Meccano. Men zou op het eerste gezicht denken dat de jongen ongemerkt tijdens het sleutelen is vast gelegd.

Maar ook dit is een gearrangeerde foto: men begon met een Meccano begindoos en daar konden tien opeenvolgende uitbreidingsdozen bij worden gekocht. In de begindoos zaten onder andere één uit een dikke metalen draad gevormde schroevendraaier en twee schroefsleutels. In de uitbreidingsdozen ontbraken deze gereedschappen, want die had men immers al. Op tafel liggen echter twee schroevendraaiers en geen enkele schroefsleutel. Mogelijk zijn er bij een speelgoedwinkel een aantal losse onderdelen ten behoeve van de foto geleend.

Een citaat van zoon Peter: “In 1950 valt het gezin uit elkaar; Ab vertrekt naar Hengelo en Jannie hertrouwt en verhuist met Peter en een jongere broer naar Amersfoort.” Ab Rutgers vestigde zich als fotograaf in de Enschedesestraat in Hengelo. In een boek met oude ansichten is te vinden “Op het volgende adres vinden we fotograaf A. Rutgers. Dit was een uitstekende fotograaf, die vooral kundig was in het maken van staatsieportretten van bruidsparen. Ook heeft hij enige tijd als bedrijfsfotograaf voor Heemaf gewerkt. Hier vinden we nu Zeeman en Van Leest.”

Als bedrijfsfotograaf bij HEEMAF werd Ab Rutgers in 1949 opgevolgd door Henk Elsenaar. Diens verhaal is ook te vinden en wel op www.Holechistorie.nl  Ook hij heeft uitstekende foto’s gemaakt. Wat betreft kalenderfoto’s is van hem echter alleen een serie foto’s in de sneeuw uit 1955 te vinden:

Bij grote vergroting is op het bordje rechtsonder op het hek de tekst te zien: Streng verboden toegang. Dat lijkt voor een kalender niet zo gewenst.

Het is onbekend of deze serie foto’s het tot een kalender gebracht heeft. De kleurenfotografie was in opmars, maar bij HEEMAF werd nog jaren in zwart-wit gefotografeerd. De kleurenfotografie voor kalenders werd door HEEMAF uitbesteed, getuige bijvoorbeeld deze bespreking van kalenders in De Tijd/De Maasbode van 3 januari 1959: “De beste kleurenfotografen hebben al geleerd, hoe zij een kleur moeten laten leven. Min of meer exotische onderwerpen of landschappen zijn geen noodzakelijke voorwaarden. De Nederlandse fotograaf Wim K. Steffen heeft bijvoorbeeld voor de Heemaf zeer goede Nederlandse landschapsfoto’s gemaakt.”

Bronnen:

HEEMAF glasplatencollectie bij het Historisch Centrum Overijssel.

Website van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie

Interview met Peter Rutgers in Boeke-loos (een uitgave van de Stichting Dorpsraad Boekelo) jrg. 37, nr. 387, november 2015

Marinus van Rooy, Ansichtkaarten met beschrijving van historisch Hengelo deel 2,  Uitgeverij Het Twentsche Land, 2011.

Diverse kranten via www.delpher.nl

 

 

 

Auteur:Henk Kolkman
Trefwoorden:Fotograaf, Bedrijfsfotograaf, Kalender, Wandkalender, Agenda, Zakagenda, Reclame, Relatiegeschenk, Lutterzand, Landschap, Constructietekenaar, Directeur, Draaier, Meccano
Personen:Ab Rutgers; Godfried De Groot; Henri Keus; Henk Elsenaar; Vincent Van Gogh
Periode:1934-1955

Reacties

Beste Henk, Een mooi verslag. Ook over de bedrijfsfotograaf Ab Rutgers, mijn vader. De foto van de boer met paard en kar zit in mijn archief. Zo meer landschapsfoto''s voor de kalender. Onder de twee vrouwen bij de Lutte bevindt zich niet iemand die ik herken. Zeker niet zijn vriendin (mijn moeder) die hij in 1936 als 16-jarig meisje leerde kennen. Hij was van 1906 (!). De foto uit november 1948 van de jongen met het meccanospeelgoed in de studio ben ik zeker niet. 21 december 1948 zou ik 6 jaar worden. De jongen op de foto is ouder. Ook kamde mijn moeder mijn haar in een scheiding. Wel bezit ik een vergelijkbare foto waarop ik thuis speel met meccano, gezeten aan een tafel. Medio 1946/1947. Wellicht een voorstudie :-)? Ik ben niet in Boekelo, maar in Hengelo geboren. Wij woonden wel in Boekelo. mvg. Peter Rutgers.
Algemeen door anoniem op 27 Dec 2017 om 11:28:24

Beste Peter, Het is fijn dat je het verhaal hebt gelezen en een reactie gegeven hebt. Hartelijk dank voor de correcties (die ik inmiddels heb aangebracht). Met vriendelijke groeten Henk Kolkman
Algemeen door anoniem op 29 Dec 2017 om 13:29:39

De HEEMAF bedrijfsfotograaf maakte volgens zijn notitieboekje op 15 februari 1955 een reis naar het besneeuwde Goor en Diepenheim. Bedoelde foto en nog enkele andere foto''s zouden zijn genomen bij Huize Diepenheim. Ook zijn foto''s genomen bij Kasteel Nijenhuis. Kasteel Warmelo wordt niet in het notitieboekje genoemd. De fotograaf kan zich natuurlijk in de locatie vergist hebben. Henk Kolkman
Algemeen door anoniem op 06 Dec 2016 om 19:48:34

Huize Diepenheim is niet juist! Dit is de hoofdpoort met de oprijlaan van Kasteel Warmelo ( Stedeke 11, 7478 RV ) Tegenover de Johanneskerk aan de Grotestraat te Diepenheim. Toendertijd werd Warmelo bewoont door Prinses Armgard. Foto genomen blijkbaar genomen op dinsdag 15 februari 1955. Fotograaf: Henk Elsenaar bedrijfsfotograaf HEEMAF.
Algemeen door anoniem op 06 Dec 2016 om 09:39:25

Plaats een reactie

Velden met een zijn verplichte velden.