WO2 Uitgelicht: Nederlands Onderduikers Paradijs

In 1942 was de Noordoostpolder drooggevallen. Nou ja, dat droogvallen moest je niet al te letterlijk nemen, weliswaar waren de dijken dicht en was Urk geen eiland meer, maar verder moest al het werk, om van de polder vruchtbaar land te maken, nog beginnen. Heel veel grondwerk voor heel veel arbeiders, die in sobere kampen ondergebracht werden. Daar was altijd ruimte voor onderduikers, zelfs als ze niet zo erg hard meededen aan het zware werk in de blubber.

Plaats genoeg dus; en er was nog een ander flink meetellend argument: aan al die blubber, voorlopig nog zonder prettig begaanbare wegen, wenste de bezetter zijn glimmend gepoetste laarzen niet te bevuilen. Dus lag de Noordoostpolder er tamelijk ongecontroleerd bij en kon zich bijkans ongestoord ontwikkelen tot Nederlands Onderduikers Paradijs (De Pruus komt, p.99).

Maar dat ging niet heel lang goed. De mens is zwak en praatziek; er gingen geruchten de ronde doen over in de polder verstopte Joden en Britse piloten. Toen moest de bezetter, vond hij zelf, wel ingrijpen en startte een grondige razzia. Die was heel succesvol. Honderden onderduikers werden uit de polder gevist en moesten op mars naar Duitsland. Arbeitseinsatz. In Meppel – dan had je al een heel eind gemarcheerd, hoor – lukte het een flink aantal onderduikhelpers uit te breken en zo verder transport in de meest letterlijk zin te ontlopen. Ondertussen herstelde het Onderduikers-Paradijs zich ook snel, de controle bleef grofmazig genoeg. Het perspectief, in Duitsland te werk gesteld te worden, was dan ook weinig aanlokkelijk, nog te zwijgen van het noodlot dat gepakte Joodse onderduikers zou treffen. Maar aan een gestadige stroom Nederlanders, die gedwongen werden, de grens met Duitsland te overschrijden, viel niet te ontkomen.

Wat die in Duitse fabrieken te werk gestelden te verduren kregen, was ook al niet gering. Zwaar werk, slecht onderdak, slechte voeding. En dan de bombardementen. De geallieerden hadden het in de eerste plaats op de Duitse oorlogsindustrie voorzien, dus de daar zwoegende dwangarbeiders hadden er alle belang bij te maken dat ze weg kwamen – als het kon. Er waren twee manieren: je kon je laten afkeuren, en, heel soms, kon je vluchten. De stroom slaven, de afgekeurden en de vluchters, kwam in Oldenzaal in een daartoe ingerichte opvangdienst van dokter A.Pelser terecht (p.101). In het badhuis werden ze gereinigd en in quarantaine geplaatst. De bureaucratische bedoeling was, dat de Duitsers de afgekeurde slaven zorgvuldig controleerden; de lijsten van behandelde ex-slaven zagen er zorgvuldig uit, maar door allerlei behulpzame medewerkers van dokter Pelser lukte het, daarnaast een hele serie vluchtelingen in de stroom van Duitsland via Oldenzaal naar het Westen mee te sturen, in het overleg van de vluchtelingenhelpers benoemd als “de zwarten”.

Opvallend was, dat Duitse controleurs nog wel eens een oogje dichtknepen, waar Nederlanders scherpslijpers waren. Er ontstond een ingewikkeld netwerk van opvang, verzorging, quarantaine en transport, over de IJssel naar het Westen, gestoord door overvallen en razzia’s. Na de aanslag op Rauter, in maart 1945, ging de IJssel op slot en moesten Pelsers quarantaine-klanten opnieuw en streng gekeurd worden voor tewerkstelling op vliegveld Twente (p.101). Dit achterhoedegevecht dreigde ernstig te escaleren, maar werd door de bevrijding gestopt. Niet meer op tijd voor een zestal quarantaine-patiënten, die de ellende van de slavernij niet overleefden. Pelsers werk werd uiteraard bureaucratisch vastgelegd; in het laatste halve jaar van de bezetting werden rond 3000 afgekeurden behandeld en verzorgd: “98 gevallen van schurft, 104 van kleerluis, 463 van schaamluis en 303 van hoofdluis”(p.102). Daarnaast werd er nog eens voor zo’n 1500 “zwarten” gezorgd, maar die hebben die ontluisterende statistiek niet gehaald, al hadden ze nog zoveel luizensoorten.