Restauratie Kaart Ten Have - 175 jaar lang dé kaart van Overijssel

Na de Tachtigjarige Oorlog tekende Nicolaas ten Have, in opdracht van Ridderschap en Steden een nieuwe kaart voor Overijssel. Deze kaart bleef 175 jaar lang dé kaart van Overijssel. In de zomer van 2012 zijn zes van deze kaarten gerestaureerd.

Op 25 april 1648 bood de conrector van de Zwolse Latijnse School, Nicolaas ten Have, aan de magistraat van de stad Kampen een kaart aan van het grondgebied van de provincie Overijssel. De kaart was het resultaat van een opdracht die Ridderschap en Steden, de regering van het gewest Overijssel, aan Ten Have hadden verleend. De kaart diende een duidelijk politiek doel: het bekrachtigen van de territoriale aanspraken van de regering van het gewest. Dit verleende de kaart meteen een publiek gezag, wat het tot een unieke productie maakte. De kaart van Ten Have bleef voor een periode van ongeveer 175 jaar, dé kaart van Overijssel.

Het einde van de oorlog
De vrede van Munster, 1648. Het einde van de Tachtigjarige Oorlog. Overijssel kreeg de status van een zelfstandig gewest onder leiding van een provinciale regering met duidelijke bestuurlijke en politieke bevoegdheden. De puinhopen van tachtig jaar oorlog werden geruimd. De veiligheid op het platteland en in de steden werd gewaarborgd, er werd geïnvesteerd in de herleving van de ambachten en de handel. Men hield zich bezig met het aanleggen van wegen over land en over water om het verkeer en het vervoer van goederen en personen te stimuleren. In de steden verrezen indrukwekkende, rijk gedecoreerde gebouwen De nieuw verworven positie als zelfstandig gewest moest op zoveel mogelijk manieren vastgelegd worden, zodat de politieke en territoriale aanspraken van de nieuwe regering door niemand meer betwist zouden worden. 

Een nieuwe kaart voor Overijssel
Een zeer effectieve methode om territoriale aanspraken te bekrachtigen was door het laten vervaardigen van een kaart. Na de oorlog bleken de bestaande kaarten van Overijssel verouderd. Ridderschap en Steden waren het erover eens dat er een nieuwe kaart moest komen die zowel de interne grenzen als de externe grenzen van het gewest ondubbelzinnig vast zou leggen. De conrector van de Zwolse School, Nicolaas ten Have werd hiervoor het meest bekwaam gevonden. Aan hem werd de opdracht in 1639 verleend.

Landtafereel volgens de laatste  mode
Ridderschap en Steden wisten precies hoe de nieuwe kaart eruit moest gaan zien. Zij wilden een ‘landtafereel’ of ‘landtafel’, een representatieve voorstelling van een gebied met rijke detaillering en een schilderachtig karakter. Dergelijke kaarten waren al sinds de zestiende eeuw in de mode. Toen werden zij gemaakt door schilders. In de zeventiende eeuw namen cartografen deze kunst over. Zij voorzagen de landtafel van fraaie decoratieve titels, maatstokken, legenda, detailkaarten, gedrukte toelichtingen, pittoresk weergegeven personen en verwijzingen naar de regionale folklore, klederdrachten en middelen van bestaan.

Meer dan alleen een kaart
Een landtafereel was veel meer dan alleen een kaart. De kaart droeg bij aan de geografische kennis over de wereld en diende in die zin een wetenschappelijk doel. De decoraties op de kaart vertelden iets over het lokale leven waarmee de kaart ook educatief was. De voorstelling was plezierig om naar te kijken, het was een kunstwerk op zich. De kaart in zijn geheel diende om de provincie en haar regeringsleden te representeren en leverde daardoor een bijdrage aan de maatschappelijke status van de bestuurders. Maar de kaart droeg ook een harde politieke boodschap uit: Dit zijn onze territoriale grenzen die door een ieder gerespecteerd dienen te worden.

Een geslaagde opdracht
Ten Have had enkele jaren nodig om de klus te klaren. Hij trok door de hele provincie om metingen te verrichten waarmee hij de juiste stand van zaken op de kaart zou kunnen vastleggen. Het resultaat mocht er zijn. Het totale kaartbeeld was evenwichtig en decoratief. De rivier de IJssel, de drie hoofdsteden Deventer, Kampen en Zwolle, gelegen binnen hun uitgebreide vestingwerken en de grote veengebieden, domineerden de kaart. Overeenkomstig de opdracht van Ridderschap en Steden had Ten Have de buiten- en binnengrenzen van het gewest scherp weergegeven.

Overgebleven exemplaren van de kaart Ten Have
Van de eerste druk van de grote kaart van Overijssel zijn enkele exemplaren bewaard gebleven in reuzenatlassen. Ook van de tweede druk zijn exemplaren bewaard gebleven.

De Deventer uitgever van en handelaar in prenten, kaarten en boeken, Jan de Lat, bracht in 1743 een heruitgave van de grote kaart van Overijssel op de markt. De handel in koperplaten zorgde ervoor dat de kaart ook bij andere drukkers en uitgevers terecht kwam, die de kaart al dan niet in bewerkte vorm publiceerden.

De heruitgave van de grote kaart van Overijssel door Jan de Lat in 1743 verschilt op diverse punten van het origineel. Zo is er een lijstje opgenomen met havezaten binnen het stadsgericht van Vollenhove en is er voorzien in een extra kaartje van de postwegen naar Groningen en Leeuwarden.

Restauratie zes kaarten Ten Have
Het Historisch Centrum Overijssel herbergt zes exemplaren van de grote kaart van Overijssel, uitgegeven door Jan de Lat in 1743. Drie daarvan waren afkomstig uit de verzamelingen van het voormalig Rijksarchief in Overijssel. EÈn exemplaar was afkomstig van het voormalig Gemeentearchief Zwolle. Twee exemplaren kwamen van de provinciale bibliotheek.

Gezien het grote formaat en de niet altijd even adequate berging in het verleden was het nodig dat de zes kaarten om ze voor de toekomst te behouden geconserveerd werden. Ter gelegenheid van het afscheid van Jhr. A.J. Gevers (medewerker HCO) vond dit specialistische werk plaats in de zomer van 2012.