Ommerschans tóch op de kaart

Iedere twee jaar wordt de Geschiedenis Online Prijs uitgereikt. Dubbel feest, want dit jaar kwam men voor de tiende keer bijeen in de Koninklijke Bibliotheek. De prijs bestaat uit twee categorieën; een juryprijs en een publieksprijs. Zo’n 96 organisaties stuurden in totaal 154 accounts in en er hebben 11.000 mensen gestemd, zo staat te lezen op de site.

Wat is er genomineerd
Om voor de Geschiedenis Online Prijs in aanmerking te komen moet de website origineel en innovatief zijn. Uiteraard is toegankelijkheid en het informatieniveau belangrijk. Het oog wil ook wat; het ontwerp moet fris en mooi zijn. In een lange rij van aanmeldingen staat bijna onderaan, bij de V de Vereniging de Ommerschans. Deze historische vereniging is te vinden op MijnStadMijnDorp (MSMD), het cultuurhistorische platform van Overijssel. De Vereniging de Ommerschans heeft daar heel mooi haar eigen plekje gebouwd. Geen winnaar, maar de vereniging stond voor de prijs op de vierde plaats. Het Overijsselse Ommerschans op vier. Het hart van uw kaartbeheerder vult zich met trots.

Ommerschans
Op MSMD gaat de vereniging vooral in op de interessante geschiedenis van de Kolonie van Weldadigheid. Terecht, want bijna een miljoen Nederlanders kunnen hier een voorouder vinden. Maar het verleden gaat verder. Door de natuurlijke omstandigheden was dit een van de weinige plaatsen waar mensen in dit ruige veengebied naar het noorden konden reizen. In ongeveer 1625 werd vanwege de Tachtigjarige Oorlog het bolwerk vernieuwd. Het vierkanten bouwwerkje werd in 1670 met bastions en een wal versterkt. Wanneer in het Rampjaar (1672) Bommen Berend met zijn Münsterse soldaten over de grenzen dendert, wordt ook de Ommerschans, ondanks de verbeteringen, onder de voet gelopen. Na het vertrek van de troepen en nadat er weer vrede is gesloten neemt de militaire betekenis van de schans af, om in 1715 te worden ontruimd. Het fungeerde als munitieopslagplaats, totdat het terrein in bruikleen wordt gegeven aan de Maatschappij van Weldadigheid. Een bewogen verleden, dat alle kanten op schiet.
Tijdvakken in het landschap
In het landschap is van alle tijdvakken nog relatief veel terug te vinden. Natuurlijk zijn de sporen die de Maatschappij van Weldadigheid heeft achtergelaten het duidelijkst zichtbaar. Maar er is meer. Een van de vier punten (het noordoostelijke) van het zeventiende-eeuwse vestingwerk is intact. Op Google Maps geeft de noordwestelijke punt zich voorzichtig aan ons bloot. Uitvergroot op Google en met veel fantasie is het vierkante fort te zien. De Balkerweg sliert dwars door het vestingwerk. Vroeger was dat niet zo en dat weten we dankzij oud kaartmateriaal.

Herkenbare kenmerken
Er is uit de Tachtigjarige Oorlog een prachtige kaart aan ons overgeleverd. Kleurig, zonder poespas. D’Ommer -spatie- schans, staat er linksboven. Het thema is duidelijk. Door het kleurgebruik in geel, rood, groen en blauw is alles in een oogopslag helder. In zwarte inkt staat kort en bondig in vier punten het binnenfort, de tuinen van de soldaten, de ‘culck’ -kolk dus, en vier vormt de weg. De Ommerweg van nu en de weg naar het noorden op de kaart zouden dezelfde kunnen zijn. Links- en rechtsonder zijn water toevoeren ingetekend voor het vullen van de gracht. Van deze waterwerken, evenals van het grootste deel van het grachtenstelsel en van de kolk is niets meer over. Rechts bovenaan nummer 55, waarvan de betekenis altijd wel een mysterie zal blijven. Net als de kaart. Hoewel?

Het kenmerk van de kaart is: 0266.1_1992.2. Het oude Rijksarchief, voorloper van Historisch Centrum Overijssel in Zwolle, heeft dit stuk aangekocht met geld van de Stichting Vrienden van het Rijksarchief op 19 maart 1992. Volgens het aanwinstenregister zou de kaart gemaakt zijn in 1661 door E. Landt. Een deskundige in vestingwerken zei ooit dat de rechte randen onder de punten, haaks op de rechte kanten een typische bouwconstructie is van omstreeks 1650, toen men vele vestingwerken en schansen versterkte tegen de Spaanse troepen. We weten dat de Ommerschans versterkt werd rond 1670. Deze kaart zou uit 1661 stammen. Iets te vroeg voor het mooie, of zijn de jaartallen verkeerd ingeschat? Voordat men aan het spitten en graven sloeg, moest er vanzelfsprekend een plan gemaakt worden. De kaart zou een dergelijk plan geweest kunnen zijn. Twee keer versterken in zo’n korte tijd lijkt onlogisch. Het nummer bovenaan, 55, verwijst naar een document waar de kaart bij heeft gehoord.

Kortom, archivistisch gezien heeft de kaart geen samenhang met een van de vele archiefcollecties in het HCO, het is immers een aankoop. In de zeventiende eeuw bereidde men zich voor op de komst van de Spaanse troepen. De kaart hoorde bij een document waarop werd verwezen naar nummer 55. De Ommerschans, die de route naar het noorden moest beschermen, werd versterkt. In deze context moeten we de kaart hoogstwaarschijnlijk zien. In 1992 zagen ze alleen maar een prachtexemplaar. En daarmee heeft de kaart nu een heel andere functie: genieten, ook van de roem van de vierde plaats. En nu allemaal kijken op www.vereniging-de-ommerschans.mijnstadmijndorp.nl

- Ester Smit, team Collecties