Fotograaf Gerrit Jacobus Wispelweij (1850-1916)

Fotograaf Gerrit Jacobus Wispelweij (1850-1916)

Gerrit Jacobus Wispelweij behoorde tot de kleine kring van Zwolse fabrikanten en ondernemers die zich met fotografie bezighielden.

De amateurfotografie in Zwolle kwam rond 1895 op gang, deze was aanvankelijk nog voorbehouden aan gegoede burgers. Gerrit Jacobus Wispelweij (1850-1916) behoorde tot de kleine kring van Zwolse fabrikanten en ondernemers die zich met fotografie bezighielden.

Ondernemende amateurfotografen
Azijn- en kaarsenfabrikant Chris J.J. (‘Zoere Chris’) Schaepman (1872-1962), één van de oprichters van de Zwolsche Amateur-Fotografen Vereniging in 1894, hield zich vooral bezig met kunstfotografie en won vele prijzen. Textielhandelaar in de Diezerstraat Johannes B.J. (Bé) Remmers (1877-1916) maakte rond 1900, behalve van zijn familie, ook prachtige opnamen van gebeurtenissen en uitstapjes in en om Zwolle. 

G.J. Wispelweij was weliswaar een amateurfotograaf, maar zijn foto’s laten zien dat hij zich met de Zwolse professionals kon meten. Hij experimenteerde met verschillende camera’s, lenzen en manieren van fotograferen. Zo ging hij bijvoorbeeld af en toe dicht op zijn onderwerp staan, wat een modern effect gaf.

Naast zijn drukke werkzaamheden als directeur van de ijzergieterij en machinefabriek ‘De Nijverheid’ (een werkweek bestond nog uit zes dagen!), beoefende Wispelweij verschillende hobby’s. Behalve amateurfotograaf was hij verdienstelijk houtsnijder  en hij zong graag en veel. Volgens Johan J. Doyer was G.J. Wispelweij een uitstekende bariton.

Reproducties van de Wispelweij-foto’s
Door de Waanders-uitgave ‘Ach Lieve Tijd’ maakte Zwolle in 1980 voor het eerst kennis met het fotografisch werk van G.J. Wispelweij. In het rijk geïllustreerde seriewerk, dat ter gelegenheid van het 750-jarig bestaan van de stad werd uitgegeven, komen 22 door G.J. Wispelweij gemaakte opnamen voor van Zwolle rond 1900. De originele glasplaten waren tijdelijk door mevrouw Augusta Petronella Wispelweij-Bleeker (1905-1989), echtgenote van Reinhold Oscar August (1883-1967), G.J. Wispelweijs jongste zoon, ter beschikking gesteld aan Uitgeverij Waanders.

In 1982 gaf mevrouw Wispelweij-Bleeker bijna 200 glasplaten in tijdelijke bruikleen aan de Gemeentelijke Archiefdienst Zwolle (nu Historisch Centrum Overijssel) voor fotografische reproductie. Van 50 lantaarnplaatjes 8.2x8.2 cm, 52 stereoplaten 9x17.2 cm, 79 platen 13x18 cm, 12 platen 9x12 cm en 3 platen 9x18 cm werden 6x6 cm repronegatieven gemaakt.

Het betrof familieportretten, topografische opnamen van het Zwolse stadsbeeld (straten, bruggen, interieuropnamen van de Grote Kerk) en omgeving (waaronder uitstapjes naar bijvoorbeeld uitspanningen Halfweg en Thijssen), maar ook opnamen van gietijzeren producten van de ijzergieterij De Nijverheid als tuinbanken, paraplustandaards en kandelaars.

Camera’s, lenzen en glasplaten 
Op de zakjes waarin de glasnegatieven zaten noteerde G.J. Wispelweij de door hem gebruikte camera’s en lenzen, belichtingstijden, datum en uur van opname en de weersgesteldheid. Meestal gebruikte hij een objectief Zeiss Anastigmaat en Aplanaten Laverne lenzen. Verder komen voor: Lancaster-lens, objectief 18x24 Fischel en objectief 13x18 Fischel. In 1893 experimenteerde hij blijkens zijn aantekeningen intensief met Imperial Rapid platen, Amat. Aplanaten Goerz, een Lomans Reflex camera met objectieven van Taylor, Taylor en Hobson, de enkelvoudige lenzen Laverne, een Dr Krügener’s Delta camera en een Mars camera. De Delta camera’s van Dr Rudolf Krugener werden vanaf omstreeks 1900 te Duitsland (Bockheim-Frankfurt) gemaakt. Van de Delta camera zijn zo’n zeven verschillende types gemaakt, waaronder een stereo Delta camera voor stereofotografie.

De twee vroegst bekende Wispelweij-opnamen dateren van juli 1892 en betreffen de Wipstrikkerallee en de Vecht met Philosofenallee. Deze opnamen werden bij ’s morgens bij helder weer gemaakt. Wispelweij ging soms al voor 7 uur met zijn camera’s op pad. Soms maakte hij in een uur tijd drie opnamen, een enkele keer zelfs vijf opnamen.

‘Momentopnamen’
Tussen 1893 en 1896 noteerde Wispelweij veelvuldig de belichtingstijd als “instantanée, opgenomen met de handcamera”, wat er op duidt dat hij opnamen maakte met droge platen in een fotocamera die zonder statief kon worden gebruikt. Door de lichtgevoeligheid van de droge zilverbromide-gelatine platen bedroeg de belichtingstijd enkele seconden tot delen van seconden. Deze droge platen maakten de photographie instantanée (oftewel momentopnamen) mogelijk, een hele verbetering met de tot circa 1877 gebruikte natte-collodiumplaten waarvan de belichtingstijd minuten bedroeg.

Soms stond Wispelweij dicht op zijn onderwerp, waardoor de kijker een gevoel van nabijheid krijgt. Schitterende voorbeelden zijn zijn foto’s van bedrijvigheid aan de kades van het Rodetorenplein en de Buitenkant.

Zwolle rond 1895  in 3D!
Tussen 1893 en 1897 maakte Wispelweij stereofoto’s met een stereocamera met twee naast elkaar geplaatste lenzen. Een stereofoto bestaat uit twee gelijktijdig gemaakte opnamen, op ca. 6,5 cm van elkaar wat overeenkomt met de gemiddelde afstand tussen twee mensenogen. De stereofoto’s moesten met een stereoscoop worden bekeken, waarbij de beelden samenvloeiden tot een enkel beeld waardoor men diepte in de foto zag (3D).

Het Gemeentearchief Zwolle reproduceerde in 1982 48 stereoplaten die Wispelweij tussen januari 1893 en juli 1897 had gemaakt (foto 2). De platen die hij hiervoor gebruikte waren ‘Cadettplaten ordinaris’. De laatst gedateerde stereoplaat die Wispelweij maakte is van 16 oktober 1901 van de bij de Oosterlaan en de Deventerstraatweg gelegen Hoge Spoorbrug (gebouwd 1883) over de spoorweg. Wanneer we deze foto’s met een speciaal kijkertje zouden kunnen bekijken, overkomt ons de unieke ervaring het eind negentiende-eeuwse Zwolle in 3D te zien!

Familieportretten
Omstreeks 1895 maakte Wispelweij een serie familieportretten in de beslotenheid van zijn eigen huis aan Groot Wezenland 37. Als decor diende de serre met houten beschotting en betegelde vloer, een door Wispelweij zelf beschilderde achtergrond of een hoekje van de tuin bij de klimrozen (foto 3).

Er is een opname van het complete gezin, met de kinderen Elsa (geboren 28 februari 1881, overleden 28 februari 1932) en Frieda (geboren 22 juni 1882, overelden 23 februari 1968), Gerrit Jacobus zelf, en Reinhold Oscar August (geboren 17 december 1883, overleden 22 april 1968), en Gerrit (geboren 12 september 1887, overleden 1947?) en Wispelweijs echtgenote Elsa Catharina Johanna Augusta Wispelweij-Schröder (1853-1924). Ook zijn zuster Johanna (Anna) Bodenheim-Wispelweij (overl 1914) en Mies Bodenheim (in de familie de “Amsterdamse Joffers” genoemd), die op Groot Wezenland 37 logeerden, werden, zittend in de tuin, door Wispelweij vereeuwigd. 

Wispelweij maakte ook wel op andere plaatsen portretfoto’s. Er is een curieuze opname bekend van Reinhold op een soort rommelzolder, namelijk de eerste etage van een van de bedrijfsgebouwen van de ijzergieterij aan de Assiesstraat. We zien Reinhold in een matrozenpakje, zittend op een kruk met zijn rug tegen een schot.

Op de achtergrond is in het venster in spiegelbeeld “J.D. Rijk” leesbaar. Jacques Daniel Rijk (geboren Leiden 1855) was in Zwolle als fotograaf werkzaam tussen 1888 en 1894 aan de Rhijnvis Feithlaan 12. Zijn naam op een venster van de ijzergieterij is waarschijnlijk een fragment van een reclame-uiting voor zijn bedrijf.

Lantaarnplaatjes
Rond 1900 maakte Wispelweij lantaarnplaatjes (voorloper van de latere dia)die door middel van een projector, de toverlantaarn, bekeken moesten worden. Er zijn opnamen in de omgeving van zijn woonhuis aan het Groot Wezenland, van winterse beelden en ijspret op de stadsgracht, hoogwater op het Groot Wezenland, de Grote Markt en de monding van de stadsgracht in het Zwartewater, de Achtergracht achter de ijzergieterij De Nijverheid, een optocht van gymnasiasten en een optocht ter gelegenheid van de kroningsfeesten voor de kroning van koningin Wilhelmina in 1898 en tot slot een opname buiten Zwolle, namelijk van een groepje kinderen bij een rustiek boerderijtje op de Trijsselberg (Noord-Veluwe).

Thuis Wispelweij-foto’s bekijken
Dankzij de tweehonderd reproductieopnamen van Wispelweijs glasplaten in het Historisch Centrum Overijssel hebben we nu een beeld van de fotografische activiteiten van een verdienstelijke Zwolse amateur-fotograaf / ondernemer aan het eind van de negentiende eeuw.

U kunt thuis Wispelweij-foto’s bekijken in de Beeldbank op deze website.