Dolle vreugde en nijpende honger

De meeste feiten en gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog zijn wel bekend, maar waar we heel weinig van weten, zijn de emoties. Natuurlijk, de ellende van de concentratie- en vernietigingskampen is vaak genoeg beschreven, maar het lijden en de doodsangst zijn letterlijk onvoorstelbaar. Ze gaan het bevattingsvermogen verre te boven. Bij veel andere situaties, bijvoorbeeld in het bezette Nederland, zou dat anders moeten en kunnen zijn, maar dan blijkt vaak het feitenrelaas belangrijker dan de gevoelens die er mee verbonden waren.

Af en toe krijg je een inkijkje. Begin september 1944 wist iedereen: die oorlog loopt op zijn laatste benen, de Geallieerden komen er aan, 4 september hoort Nederland dat Antwerpen al bevrijd is. Bij gebrek aan internet en social media is er vooral één instrument voor het transport van nieuws: Het Gerucht. Wij weten nu: vaak is dat fake news. Maar als er niets anders is, geloof je het toch graag. Dinsdag 5 september kwam het gerucht dat Breda al bevrijd en de oorlog in feite voorbij was. Een uitbarsting van dolle vreugde was het gevolg. Later is die dag dan ook Dolle Dinsdag gaan heten. Mensen hingen de vlag uit, zongen en dansten op straat, joegen NSB’ers en Duitsers op de vlucht. Die graaiden roofgoed bij elkaar wat ze maar slepen konden en raakten in paniek. Wat een pret.

Maar het ging niet door. De emotionele kater moet enorm geweest zijn. De reeds gevluchte Duitsers kwamen nog een keer terug en deden, wat dictaturen in zulke situaties altijd doen: ze oefenden een waar schrikbewind uit, met vele gevangenen en talloze executies tot gevolg. Van de hemel van de bijna grijpbare bevrijding naar de hel van strengst mogelijke bezetting.

En daar bleef het niet bij. Er kwam de immense teleurstelling over het verloop van de oorlog bij. De Slag om Arnhem – we zijn nog steeds in september 1944 – ging verloren en daarmee de hoop op snelle bevrijding: een psychische belasting van gigantisch formaat.

Maar het ergste moest nog komen.

De spoorwegstaking van 17 september had weinig succes en gooide hoofdzakelijk de voedselaanvoer naar de Randstad overhoop. Op die turbulente herfst volgde een strenge winter: De armoede nam nu de gestalte aan van honger en kou. Vooral in het Westen van het land werd al het hout dat er maar te vinden was, vooral in parken en tuinen, maar ook in huis b.v. bedden en nachtkastjes, in mootjes gehakt en verstookt. Ter bestrijding van de honger zat er voor velen niets anders op dan op voedseltocht te gaan. Dat was niet niks. Ten eerste maakte die strenge winter zo’n tocht tot een marteling, zeker bij gebreke van warme jassen en laarzen. Ten tweede zagen de voedseltrekkers zich gedwongen, op de heenweg naar het ook al niet meer zo voedselrijke platteland al hun toch al niet bijster waardevolle bezittingen, sieraden, horloges en juwelen als ruilobjecten mee te slepen. Hopelijk leverde het wat op, zodat ze de terugweg tenminste met een zak aardappelen en een zij spek konden aanvaarden. Alles moest lopend, een handkar duwend of misschien fietsend, per bakfiets of op een fiets met houten banden. Als je pech had, kon je in een controle alles weer kwijt raken.

Een beruchte bottleneck was de Zwolse IJsselbrug, ook gevreesd wegen zijn steile oprit (Herman Aarts & Paul Harmens: Zwolle 40/45, pp.87 en 89). Het was voor al die vrouwen en kinderen, want die waren het vooral, een gigantische uitputtingsslag. Dagen waren ze onderweg, ‘s nachts moesten ze in de kou maar zien. Tussen de zevenhonderdvijftig en dertienhonderd per nacht werden er in Zwolle opgevangen, de uitputtingsslag was een lijdensweg, de moraal zakte even ver onder nul als de temperatuur. Pas in het voorjaar kwamen de voedseldroppings – het brood viel zo maar uit de lucht en het zwaar geteisterde volk schepte weer hoop.