De arme De Rijke

NSB’ers had je in alle soorten en maten. Van erg tot nog erger. 75 Jaar na de bevrijding is om onduidelijke redenen het woord “elite” zo aan inflatie onderhevig, dat ik wel durf te spreken van “elite-NSB’ers”. Ja, die waren er, zij het met zeldzaamheidswaarde. Een van hen was de Haarlemse jurist, die van 1943 tot het eind van de oorlog Commissaris van de Provincie Overijssel was: Wilhelmus De Rijke. Voor de oorlog combineerde hij een juridische carrière met een politieke: voor de CHU belandde hij in de Haarlemse Gemeenteraad. Hier knapte hij af op de traditionele partijpolitiek, vooral toen hij merkte dat menig gemeenteraadslid zijn eigen partijprogramma niet eens kende: “Ik vond het een operette”(De Pruus komt. p.60). Merkwaardigerwijs vond hij vervolgens onderdak bij de NSB, waar hij snel carrière maakte, tot in de Eerste Kamer aan toe.

Tijdens de bezetting was hij aanvankelijk procureur-generaal bij het Gerechtshof in Arnhem, waar hij een vrij bedenkelijke reputatie opbouwde. In 1943 werd hij Commissaris van de Provincie Overijssel. Tegen het eind van de oorlog werd natuurlijk steeds duidelijker, hoe die zou aflopen – naarmate de Duitse overwinningskansen wegsmolten als sneeuw voor de zon, gebeurde met De Rijke’s duitsgezindheid hetzelfde. Na de oorlog verklaarde hij voor het Tribunaal dat zijn handelen moest beoordelen, dat hij steeds het Nederlands belang voor ogen had gehad. Nu, wat daarvan waar was, hij stond in ieder geval  wel bekend als een opvallend bestuurder. Zo zou hij elk functionerings-gesprek begonnen zijn met de standaardvraag: “Bent U anti-Duits?” Dit zou geleid hebben tot openhartige gesprekken (p.60). Ook liet hij toe dat ondergedoken ambtenaren in de administratie terechtkwamen als zijnde “met ziekteverlof” – salaris doorbetaald! Toen de Duitsers voor het aanleggen van verdedigingswerken steeds meer Nederlandse arbeidskrachten vorderden, wist hij de eisen enigszins te matigen, zoals hij ook tientallen gijzelaars en met de dood bedreigde burgemeesters wist vrij te krijgen (p.62).

Maar dat nam niet weg dat hij na de oorlog verantwoording moest afleggen. Aan zijn berechting in mei 1947 ging een gevangenschap in de Noordoostpolder vooraf. Ongeschikt voor landbouwwerk, moest hij corvee doen in het kamp. Daar probeerden de corveeërs wel eens wat met voedsel te ritselen. Betrapt, moest De Rijke urenlang met een zwaar roggebrood op het hoofd staan, tot flauwvallens toe. Vervolgens strafexercitie: “Die bestond uit looppas over een pas aangelegd sintelpad op blote voeten” en nog wat brute martelingen. Hij werd door een pas gemaaid korenveld gejaagd, door een rietveld en tegen een steenhoop op. Toen hij tenslotte over een nog niet ingewalste, pas aangelegde basaltweg moest rennen, begaven zijn laatste krachten het, waarop zijn bewaker hem door zijn been schoot (p.62). Arme kerel. Het gevolg was amputatie van het onderbeen, zodat De Rijke uiteindelijk op krukken voor zijn tribunaal moest verschijnen. Geen wonder dat de verdediging daar gebruik van trachtte te maken: meneer was al meer dan voldoende gestraft. Dit vond geen gehoor, evenmin als het argument dat hij als Commissaris heel wat ambtenaren had weten te beschermen. Zijn juridische gestrengheid als procureur-generaal in Arnhem woog zwaar, al wil zijn uiteindelijke straf, drie jaar internering, het gerechtigheidsgevoel van ruim vijfenzeventig jaar na de bevrijding niet bepaald bevredigen. Zijn ambtgenoot-commissarissen van Utrecht en Drenthe kregen een zelfde straf, de Buitengewone Rechtspleging mat met een duidelijke maat en had geen zin, martelingen in de Noordoostpolder en daaruit voortvloeiende amputatie als verzachtende omstandigheid aan te merken. Overigens was De Rijke nog heel wel in staat, na zijn gevangenschap een bloeiende praktijk als advocaat en procureur in Amsterdam op te zetten (p.62). Dus zo arm was die De Rijke nu ook weer niet. Hij overleed in 1971.

Kijk hier voor een afbeelding van Wilhelmus de Rijke: https://www.oorlogsbronnen.nl/thema/Wilhelmus%20de%20Rijke